مجلس اول و مشروطه

تاریخ شکل گیری احزاب و جریان سیاسی در عصر مشروطه را کمتر مورخ و اهل نظری به مجلس اول مرتبط می داند اگرچه بسیاری از مورخین تکوین و شکل گیری جریانی که بتواند مشروطه آینده را رقم زند به سال های جنبش تنباکو مربوط می دانند

تاریخ شکل‌گیری احزاب و جریان سیاسی در عصر مشروطه را کمتر مورخ و اهل نظری به مجلس اول مرتبط می‌داند. اگرچه بسیاری از مورخین تکوین و شکل گیری جریانی که بتواند مشروطه آینده را رقم زند به سال‌های جنبش تنباکو مربوط می‌دانند. قراین و شواهد موجود حاکی از آن است که بسیاری از درگیری‌های مجلس اول نیز عمدتا صنفی و طبقاتی بود چه آنکه شکل گیری مجلس نخست از یک اجماع صنفی و طبقاتی سر بر آورد.

جنبش تنباکو به جهت خصلت‌های دینی، اقتصادی و صنفی که داشت به تدریج عده‌ای از تجار و کسبه تهران و شهرهای بزرگ را دور هم جمع کرد که بعدها ریاست آن به‌دست امین الضرب افتاد. چون او بود که با پی گیری و نیز پیوند میان تجار و کسبه با روشنفکران و علما باعث شد قرارداد ننگین تنباکو را ملغی کند و دست به تاسیس شورای تجار زند. مشروطه که بر پا شد جز عده‌ای از رجال که در فرنگ علم جدید آموخته بودند کمتر فعال اجتماعی در ایران آن سال‌ها بود که به هماوردی با دولت قاجار به پا خیزد. حتی وقتی محمد علی شاه قاجار مجلس را به توپ بست مجلس به سرعت متفرق شد و عده ایی که در داخل مجلس مانده بودند نیز هیچگونه اقدام جدی برای مقابله با سربازان روسی از خود نشان ندادند. مجلس متفرق شد و به نظر می‌رسید که شاه پیروز میدان است، چونکه <انجمن>‌ها هیچ مقاومتی از خود نشان ندادند. البته شاه به خاطر فقدان عزمی راسخ و یا شاید قابل اعتماد نبودن نیروهایش، به آن هدفی که می‌خواست، دست نیافت.

مهمترین ویژگی دوره اول مجلس این بود که مجلس با حمایت و تدبیر انجمن‌ها اداره می‌شد و چون نظم و اصولی در آن حاکم نبود در نتیجه همین انجمن‌ها نیز کارآمدی مجلس را به تحلیل می‌بردند. این جمعیت‌ها که پیش از تشکیل مجلس فعالیت مخفیانه داشتند، متعاقبا گسترش یافتند که این خود نشانی از انحلا‌ل تدریجی قدرت در پایتخت و مراکز استان‌ها بود. این گروه‌ها در شهرستان‌ها همچون شوراها عمل کرده و غالبا از مراکز قدرت در مرکز فرمان می‌گرفتند. در تهران، اصطلا‌ح <انجمن> انواع گوناگونی از تشکیلا‌ت را، از دسته‌های یاغی گرفته تا جمعیت‌های فرهیخته یا مجامع سیاسی، در بر می‌گرفت. بسیاری از اعضای <انجمن>ها به طبقات فقیر که درک قلیلی از اصول مشروطیت داشتند، وابسته بودند. آنها از جو آزادیخواه حاکم به منظور دخالت فزاینده در امور مجلس، بهره می‌جستند. هرگاه کسی می‌خواست علیه چنین مداخلا‌تی سخن بگوید، از سوی اعضای انجمن جهت ارائه توضیح، به دار آویخته می‌شد. قدرتمندترین این انجمن‌ها، آذربایجان بود، که گروهی شبه نظامی و منضبط را با نزدیک به ۳۰۰۰ عضو، تشکیل می‌داد و مستقیما به نمایندگان تبریز متصل بود که برنامه‌های سیاسی‌اش را مورد حمایت قرار می‌دادند. در تهران هر صنفی انجمن خود را داشت. یک انجمن مرکزی با تمایلا‌ت اصلا‌ح طلبانه نیز، مستقل از بزرگان اصناف، وجود داشت.

تلا‌ش‌های صورت گرفته جهت به دست گرفتن عنان قوای مسلح از سلطه شاه و یا سازماندهی واحدهای جدید تحت امر مجلس، با شکست مواجه شد و کماکان مجلس به نیروهای محافظ متشکل از سوی <انجمن>‌ها وابسته ماند. در ۱۳ شعبان ۱۳۲۵ انجمن‌ها با ارسال نامه‌ای مشترک به مجلس، خواستار تشکیل ارتش ملی شدند که این امر شاه را سخت‌اندیشناک کرد.مجلس در دوره اول خود شاهد بی نظمی‌ها و سهل انگاری سهوی و عمدی بسیار بود. اداره داخلی مجلس از بی‌تجربگی و غیبت‌های مکرر نمایندگانش به ستوه آمده بود و نظم و انضباط به امان خدا واگذار شده بود. وزرا یکپارچه متحد و منسجم نبودند و از آنجا که هیچ یک در مجلس از سوی حزبی خاص حمایت نمی شدند، بالطبع به شاه که منصوبشان کرده بود، اتکا می‌کردند. در این میان آزادیخواهان مجلس بزرگترین و قدرتمندترین گروه‌ها بودند.

آنان بودند که هر نوع مذاکره و یا نشست غیر علنی را سامان می‌دادند.

با این همه، جولا‌ن آنان در مجلس پس از ترور امین السلطان آغاز شد. آزادیخواهان گروهی بودند که در مجلس صورتی سازمانی داشته و به تندروان نیز شهره بودند چرا که اعتقاد داشتند بالا‌ترین قدرت ممکن باید به مجلس تفویض گردد. آنها تا زمانی که امین السلطان در راس حکومت بود کار چندانی نمی‌توانستند انجام دهند و تلا‌ش‌های وی جهت بنیان نهادن یک جناح میانه رو در مجلس، باعث کاهش نفوذ آنها می‌شد. از سوی دیگر آنها با بهره گیری از انجمن‌ها و مطبوعات برای تحت فشار قرار دادن نمایندگان مخالف، در صدد جلب حمایت گروه‌های بیرون از مجلس بودند. در میان آزادیخواهان هسته کوچکی از فعالا‌ن متعهد سیاسی وجود داشت که قدرتمند ترین آنها، تقی زاده بود. او و طرفدارانش ورای تاسیس مجلسی مشروطه، خواهان اهدافی والا‌تر بر پایه اصلاحات سیاسی و اجتماعی بودند؛ اهدافی نظیر قوه مقننه‌ای قوی و قوه مجریه‌ای ضعیف؛ نظارت بر امور مالی دولت از سوی مجلس؛ سکولا‌ریسم در دولت و آزادی بیان، مطبوعات و انجمن‌ها. سخنگوی آنها در خارج از مجلس ملک المتکلمین و سیدجمال الدین بودند که سید بعدها برابری را در قالب قوانین و قضاوت اسلا‌می، استدلا‌ل می‌کرد.

مجید یوسفی