عصر قاجار عصر واگذاری امتیاز به بیگانگان

بیگانگان از جمله انگلیسیها و روسها همیشه مترصد فرصت بودند در ایران نفوذ کنند و به مقاصد خود دست یابند و در دوره های صفویان و بعد از آن که آشفتگی های داخلی آنها را به داخل مرزهای ایران می کشانید و آنها همراه با عثمانیان از تهدیدکنندگان مرزهای غربی و شمالی ایران بوده اند و دولتهای ایرانی از موضع تدافعی با آنها برخورد می کردند

بیگانگان از جمله انگلیسیها و روسها همیشه مترصد فرصت بودند در ایران نفوذ کنند و به مقاصد خود دست یابند و در دوره های صفویان و بعد از آن که آشفتگی های داخلی آنها را به داخل مرزهای ایران می کشانید و آنها همراه با عثمانیان از تهدیدکنندگان مرزهای غربی و شمالی ایران بوده اند و دولتهای ایرانی از موضع تدافعی با آنها برخورد می کردند.[۱] مگر در دوره نادر که با قدرت با آنها برخورد نمود.[۲] در این گیرودار اروپائیان و غرب که به سوی شرق و خاورمیانه گسیل شده و متوجه ثروتهای معدنی و موقعیت حساس و استراتژیکی این منطقه شده بودند و مستعمراتی نیز در شبه قاره هند داشتند به ایران چشم طمع دوخته و زمینه های حضور استعماری خود را فراهم نمود.

روابط ایران با اروپائیان بطور رسمی در عهد قاجار از دوره فتحعلی شاه آغاز شد. اولین معاهده بین ایران و غرب در « فین کن اشتاین» بین ایران و فرانسه منعقد شد که یک پیمان تدافعی نظامی بود در مقابل روس و انگلیس، یعنی ایران در سرکوب انگلیس در هند به فرانسه یاری کند و فرانسه نیز در سرکوب روس و بیرون کردن او از متصرفات ایران به این کشور یاری کند و گاردان بعنوان سفیر دولت فرانسه در ایران برای آموزش نظامیان به ایران گسیل شد.[۳]

جنگهای بین ایران و روس نیز منجر به انعقاد پیمانهای سنگینی علیه ایران شد که از جمله این پیمانها، عهدنامه گلستان بود، طی این قرارداد بسیاری از شهرهای ایران و متصرفات قبلی روسها از طرف ایران به روسها واگذار شد.[۴]

بین ایران و عثمانی نیز یک معاهده در سال ۱۱۶۳ که معروف به معاهده دوم ارزروم بود منعقد شد که براساس آن ایران از سلیمانیه و قسمت غربی سرپل ذهاب صرفنظر و عثمانی نیز مالکیت ایران را برمحمره و ساحل چپ شط العرب و حق کشتیرانی در این رود را به رسمیت شناخت و زوّار و بازرگانان ایرانی نیز از امنیت برخوردار شدند.[۵]

در عهد ناصرالدین شاه امتیازات زیادی از طرف دولت ناصری به بیگانگان اعطا شد . بطوری که عصر او را عصر امتیازات بیگانگان نامیده اند.[۶]

امتیازات عهد قاجار را می توان به دو دسته تقسیم کرد که دولتهای استعماری از دولت ایران گرفتند. امتیازات سیاسی را بیشتر در لا به لای عهدنامه هایی که بین آنها بسته می شد می توان دریافت چون در اکثر عهدنامه ها، موازنه سیاسی طرفین مدّنظر نبود .

امتیازاتی که به انگلیسی ها داده شد، بطور فهرست وار از این قرار است.

۱) امتیاز تأسیس تلگراف در سال ۱۲۸۰ ق.

۲) امتیاز تأسیس بانک شاهنشاهی در سال ۱۲۸۹ ق.

۳) امتیاز رویتر که استفاده ازتمام معادن زیرزمینی از جمله نفت و ذغال سنگ (۱۲۸۹ ق) را به مدت ۶۰ سال به یک انگلیسی می داد.

۴) امتیاز کشتیرانی در کارون به کمپانی برادران لنج.

۵) امتیازات شیلات ۱۳۰۶ ق به پسر رویتر.

۶) امتیاز کاوش و حفریات شوش ۱۳۰۱ ق در عصر ناصری به انگلیسی ها اعطاء شد.

۷) امتیاز انحصاری اکتشاف آثار عتیقه در تمام خاک ایران به انگلیسی ها داده شد ۱۳۱۵ ق.

۸) امتیاز رژی که در سال ۱۳۰۹ ق که به امتیاز تنباکو معرف است که به مدت ۵۵ سال تمام خرید و فروش تنباکوی ایران به انگلیسی ها داده شد که توسط میرزای شیرازی لغو شد.

۹) امتیازات نفتی که ابتدا در ۱۲۸۹ ق به رویترداده شد و در سال ۱۳۰۶ ق با امتیازات دیگری تمدید شد که به موجب آن حفاری چاههای نفت در مناطق جنوبی و نفت خیز به عهده شرکت انگلیسی بود. امتیازی به نام دارسی نیز که امتیاز نفتی بود باز به انگلیس اعطا شد که تا سال ۱۹۱۴ سی حلقه چاه در مسجد سلیمان کنده شد و به آبادان از طریق یک لوله منتقل می شد، این امتیازات تاسال ملی شدن صنعت نفت برقرار بود که در کنار آن امتیازات زیادی انگلیس از ایران گرفتند.[۷]

بعد از انگلیسی ها روسها دومین شریک امتیازات ایران بودند و این امتیازات علاوه بر تحمیل معاهدات ننگین بر ایران بود که به سبب آنها قسمتی از خاک ایران تجزیه شد. اگرچه روسها به اندازه انگلیسی ها نتوانستند امتیاز از دولت بخشنده ایران بگیرند ولی در قبال هر امتیاز اعطایی به انگلیسی ها روسها نیز فعالیت نموده تا امتیازی برای خود بگیرند. روسها توانستند در رقابت با انگلیسی ها امتیازات دیگری نیز بگیرند از جمله آنها:

۱) در سال ۱۲۸۵ ق امتیاز انحصاری بهره برداری از شیلات شمال، که ناصرالدین شاه به آنها اعطا کرد.

۲) در سال ۱۲۸۶ ق اجازه احداث سیم تلگراف بین یک تبعه روسی و دولت ایران منعقد شد.

۳) تأسیس بانک استقراضی در مقابل بانک شاهنشاهی انگلیسی ها، که در فعالیتهای اقتصادی و نفوذ اقتصادی روسها به دولت دخیل بود.

۴) در سال ۱۲۹۷ تأسیس و تشکیل هسته نظامی بریگارد قزاق توسط روسها که تمام نیروی نظامی و امنیتی ایران را در اختیار می گرفت. رؤسای قزاق همه روسی بوده با آزادیخواهان مبارزه می کردند و در سرکوب مردم در مشروطه و... دخالت داشتند از جمله آنها لیاخوف روسی بود.

۵) در سال ۱۳۱۰ امتیاز احداث خط شوسه بین بندرانزلی و قزوین به یک شرکت روسی داده شد . این قرارداد بمدت ۹۹ سال بود. در عصر مظفرالدین شاه نیز امتیاز احداث خط شوسه بین قزوین و همدان به آنها داده شد.

۶. در سال ۱۳۱۶ امتیاز استخراج معادن قراجه داغ آذربایجان از طرف دولت ایران به شرکت روس به مدت۷۰ سال داده شد. کشور فرانسه نیز بی بهره از امتیازات اهدائی شاهان قاجار نبود. آنها نیز در حدود سالهای ۱۳۱۴-۱۳۱۵ امتیاز کاوشهای علمی برای کشف آثار باستانی را در سراسر خاک ایران برای ابد و به مدت نامحدودی از مظفرالدین شاه گرفتند. مجری این طرح کنت دمرگان بود که مصر مشغول تحقیقات علمی بود. او از کهنه کارترین باستانشناسان بود که به ایران احضار شد و از سال ۱۳۱۷ کار خویش را آغاز کرد. کشیشی به نام شیل که آشنا با زبانهای اسلامی بود به همراه دمرگان به ایران آمد و آثار بدست آمده در ۱۸۳ صندوق را با خود به پاریس برد و در سال ۱۳۱۸ در پاریس به نمایش گذاشت که اکنون در موزه لور پاریس نگهداری می شود.[۸]

بدین ترتیب دولتهای بیگانه به غارت تمام ذخایر معدنی و آثار فرهنگی این مرز و بوم با شدت و حرص و ولع وصف ناپذیر تا پایان عصر سیاه پهلوی مشغول بودند که با پیروزی انقلاب اسلامی دستشان کوتاه شد.

برای مطالعه بیشتر به کتاب « عصر بی خبری »یا «تاریخ امتیازات تیموری» مراجعه کنید.

[۱] . راجر سیبوری، ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، چ هشتم، تهران، نشر مرکز، ۷۹، ص ۴۰ و ۱۲۲.

[۲] . رضا شعبانی، تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی ایران در دوره های افشاریه و زندیه، چ اول، تهران، سمت ۷۷، ص ۵۶.

و عبدالحسین نوائی روابط سیاسی ایران در دوره صفوی، چ اول، تهران، سمت ۷۷، ص ۲۵۸-۷۷.

و علیقی میرزا، اکسیر التواریخ، چ اول، تهران، وسیمن، ۱۳۷۰، ص ۲۸-۱.

[۳] . علی اصغر شمیم، «پیشین» ص ۶۶، و ابراهیم تیموری، عصربیخبری، تهران، چاپ اقبال، ۱۳۳۲، ص ۱۲.

[۴] . همان، شمیم، ص ۱۰۱، تاج بخش، ص ۲۴-۲۲۸.

[۵] . همان، ص ۱۱۲-۲۳۳، ص ۲۰۹.

[۶] . همان، ص ۵-۲۴۲، ص ۹-۲۵۷، ص ۲۸۶، ص ۹۳-۲۹۵، و تاج بخش، «پیشین»، ص ۲۵۹-۲۸۷.

[۷] . ر.ک: ابراهیم تیموری، از ص ۱۸۰ الی ۲۳۶.

[۸] . ابراهیم تیموری، «پیشین» از ص ۲۳۷ الی ۳۶۴.