اصول و شیوه های مدیریت مقابله با پیامدهای ناشی از وقوع زلزله

برای مقابله و پیشگیری از کاهش اثرات بلایای طبیعی نظیر زلزله علاوه بر مباحث فنی با مدیریت بحران و برنامه ریزی چگونگی مقابله با بحران های ناشی از بلایای طبیعی نیز روبرو هستیم و اگر مسائل احتمالی ناشی از بحران پیش بینی نگردند هزینه بازسازی و اصلاح خسارات ناشی از بحران بسیار بالا خواهد بود بحران های ناشی از حواثد طبیعی آثار قابل توجهی از نظر اجتماعی روانی و اقتصادی بر جامعه خواهد داشت

●مقدمه

کشور ما در ردیف ۱۰ کشور اول حادثه‌خیز جهان است، ۷۰% سرزمین ایران در معرض خطر زلزله و ۵۰% در معرض خطر سیل قرار دارد. به گفته مدیر کل دفتر مطالعات و هماهنگی وزارت کشور (در سال ۱۳۸۰) ۳۴۵ شهر از مجموع ۸۰۰ شهر کشور در مسیر رودخانه‌ها واقع هستند. ۸۶% جمعیت شهری کشور روی گسل‌های زلزله قرار دارند. (نگاره (۱)) و ۷۰% خسارات ناشی از بلایا بر اثر سیل می‌باشد (صمدی‌راد، ۱۳۸۰).

زلزله فاجعه ناگهانی غیرمترقبه‌ای است که اتفاق می‌افتد و هیچ‌کس نمی‌تواند ابعاد چنین حادثه‌ای را به‌طور دقیق و قطعی پیش‌بینی نماید. بدون شک این فاجعه اثرات مخرب و تکان‌دهنده‌ای برجای خواهد گذاشت که وحشت کامل آن برای افرادی که در محل حادثه یا اطراف آن زندگی می‌کنند کاملاً محسوس و مشهود است. اگرچه از لحاظ اقتصادی سیل بیشترین خسارت را بر جامعه ایران وارد کرده است، اما زلزله از نظر قطعات انسانی و جانی مهمترین حادثه غیرمترقبه در ایران است، زیرا که تخریب حاصل از آن کلی بوده و پس از تخریب کلی است که احساس از دست دادن همه چیز در اذهان آسیب‌دیدگان نقش خواهد بست.

نمونه‌های زنده آن، زلزله‌های سال ۱۳۸۲ بم و ۱۳۸۳ روند در استان کرمان می‌باشد که علاوه بر خسارات مالی، اثرات روانی و اجتماعی آن تا سالیان سال برای مردم این منطقه باقی می‌ماند. در کشور ما ایران هر ساله بلایای متعدد و گوناگونی اتفاق می‌افتد که بر اثر آن جان هزاران انسان که در توسعه اقتصادی، اجتماعی کشور سهم به‌سزائی دارند در معرض مخاطرات جدی قرار می‌گیرد. یکی از پیامدهای نامطلوب این حوادث و بلایا، شیوع نسبتاً بالای اختلالات روانی در بازماندگان است که در بررسی‌ها، حدود ۵۰-۴۰ درصد را گزارش نموده‌اند که این میزان به مراتب بیش از شیوع اختلالات روانی در افراد ساکن در مناطق آسیب‌دیده بوده است (نوربالا، ۱۳۸۰) تعجب و غافلگیری، اولین عامل مخرب در بسیاری از بحران‌ها است تجربه ثابت کرده که برای دست به‌کار شدن و پاسخ گفتن فقط یک روز وقت می‌باشد که این یک روز ساعاتی تعیین‌کننده است. اینکه آیا می‌توانیم کنترل اوضاع را در دست بگیریم یا خیر؟ یک مدیریت قوی بحران را می‌طلبد که پیرامون آن در مبحث حاضر بحث شده است.

الف - معرفی موضوع و هدف

بحران‌های اجتماعی در سه سطح قابل تشخیص هستند: حادثه (خطر)، سانحه و فاجعه.

▪تعریف خطر: خطر حادثه‌ای است که در طبیعت یا طبیعت ساخت بشر رخ می‌دهد که کم و بیش و به‌طور غیرمستقیم در زندگی بشر تأثیر می‌گذارد و می‌تواند تأثیر یا فعالیتی همچون یک سانحه طبیعی داشته باشد (حبیب، ۱۳۷۳).

تعریف سانحه: حادثه‌ای است که در زمان و مکان معینی رخ می‌دهد و در اثر آن یک جامعه متحمل خسارت‌های شدیدی بر نیروهای انسانی و ابزار فیزیکی می‌شود، به‌گونه‌ای که ساختار اجتماعی آن از هم‌گسیخته و انجام همه با بعضی از کارکردهای آن متوقف می‌شود (پویان، ۱۳۷۳).

▪تعریف فاجعه: فاجعه یک پدیده طبیعی است که کارکردها و ساخت نهادهای اجتماعی را برای یک دوره زمانی به‌هم می‌ریزد، ولی باعث از بین رفتن این نهادها نمی‌شود و جامعه به زندگی خود ادامه می‌دهند (شادی‌طلب، ۱۳۷۲).

به‌هنگام وقوع زلزله به‌علت ناپایداری فضاهای شهری در برابر زلزله و عدم آمادگی مردم، در مدت زمان کوتاهی آسیب‌های فیزیکی گوناگونی دیده می‌شود. آسیب‌های فیزیکی، سبب ایجاد آسیب‌های جانی، مالی و عملکردی و در نتیجه آسیب‌های اجتماعی و اقتصادی و از کار افتادن سیستم شهری می‌شود.

آسیب:

۱. آسیب جانی ۲. آسیب مالی ۳. آسیب عملکردی --> آسیب اجتماعی، اقتصادی

میزان آسیب جانی: تابعی از آسیب افراد و ارزش جانی افراد آسیب دیده است. میزان آسیب مالی تابعی از آسیب فضاهای شهری و ارزش مالی و فضاهای آسیب‌دیده است.

▪میزان آسیب عملکردی: تابعی از میزان آسیب عناصر و فضاهای شهری و ارزش عملکردی آنان است. در نهایت آسیب‌های مذکور منجر به آسیب اجتماعی و اقتصادی می‌شود (بحرینی، ۱۳۷۳).

هدف:

از تعیین انواع آسیب‌ها، مشخص کردن شاخص‌های آسیب‌پذیری ذیل می‌باشد:

۱. امکانات سیستم، هر چه این امکانات بیشتر باشد آسیب‌پذیری کمتر است، مانند ایستگاه‌های قطع و وصل از و شیر آتش‌نشانی و غیره.

۲. بازگشت به وضع عادی به‌صورت غیرخطی با وسعت تخریب‌ها در ارتباط است.

۳. امکان خدمات‌رسانی

۴. امکان تخلیه

۵. امکان به مخاطره انداختن

۶. اشتغال

۷. قابلیت انطباق اجتماعی - روانی برای انطباق با تنش‌های روانی بعد از فاجعه

۸. توجه به ساکنان ویژه مانند کودکان، سالمندان، بیماران و معلولان

با توجه به شاخص‌های فوق، عواملی که به‌طور مؤثر در افزایش آسیب‌پذیری در برابر سوانح طبیعی دخالت دارند عبارتند از:

۱. فقر

فقر سبب آسیب‌پذیری بیشتر مردم در برابر خطرات سوانح می‌شود چرا که برخی افراد به‌دلیل ضعف اقتصادی خانه‌های نامناسبی انتخاب می‌کنند و یا در صورت بروز حوادث قادر به نقل و انتقال و جابه‌جائی نیستند (نمونه بارز، مردم شهرستان بم)

۲. رشد جمعیت

رابطه قطعی بین افزایش زبان‌های ناشی از سوانح طبیعی و افزایش جمعیت وجود دارد. چنانکه بر سر منابع محدود مانند کار و زمین رقابت ایجاد می‌شود.

۳. شهرسازی سریع

رشد قابل ملاحظه جمعیت و مهاجرت آنها به شهرها از عوامل مهم در روند شهرسازی است و سبب تسریع در رشد کشور نیز می‌شود. جمعیت مهاجر که به شهرها می‌روند، بین آنها بر سر منابع کمیاب (مسکن و زمین) رقابت ایجاد می‌شود و کمبود آنها که یکی از نتایج بارز شهرسازی سریع است، منجر به بروز سوانح به‌هنگام بلایای طبیعی می‌شود.

۴. تنزل کیفیت محیطی

که بسیاری از سوانح بر اثر تنزل کیفیت محیطی به وقوع می‌پیوندند و یا تشدید می‌شوند، مانند قطع کردن درختان جنگلی و ...

۵. ناآگاهی و ناکافی بودن اطلاعات

آگاهی نداشتن از پیامدها و راه‌های نجات و معیارهای حفاظتی، مردم را در برابر سوانح طبیعی آسیب‌پذیرتر می‌کند. از آنجا که در حال حاضر سعی و کوشش دانشمندان برای ثبت و شناخت نشانه‌های بروز و زمان و وقوع زلزله کامل نگردیده است، پیشگیری و رعایت اصول ایمنی تنها راه ممکن و مطمئن برای کاهش خطرات زلزله است. از جمله شیوه‌های پیشگیری می‌توان به آمادگی در برابر زلزله، آگاهی، هشدار و آموزش اشاره کرد. با توجه به اهداف کلی مدیریت کاهش بلایای طبیعی، که بر دو محور عمده تدوین برنامه و ایجاد تمهیدات لازم برای آماده‌سازی استوار است، می‌توان با تدوین برنامه‌های ضروری برای آماده ساختن بیشتر جوامع در هنگام بروز سوانح و به اجراء درآوردن طرح‌های کاهش مخاطره‌پذیری و پیشگیری، به واکنش مناسب در مقابله با سوانح دست یافت.

ب - پیشینه

با مروری بر تاریخچه یافته‌های زمین‌شناسی اخیر در کشور، مشاهده می‌شود که در واقع تمامی نقاط کشور تح‌تأثیر مشکلات اجتماعی و اقتصادی ناشی از وقایع زلزله است. در سال ۱۰۸۸ هجری شمسی زمین‌لرزه‌ای در لاهیجان همه مساجد، مناره‌ها، زیارتگاه‌ها و بقعه‌ها را ویران کرد. در سال ۱۱۷۷ هـ.ش زمین‌لرزه‌ای دامنه جنوبی البرز تا منطقه آن سوی ری را ویران کرد و در شهرهای قزوین و ری افراد بسیاری کشته شدند. زمین‌لرزه سال ۱۱۱۹ هـ.ش منطقه قزوین، عده بسیاری را کشت و آسیب گسترد‌ه‌ای رساند. زمین‌لرزه گیلان در سال ۱۴۸۵ میلادی آسیب فراوانی به شرق گیلان وارد کرد.

زلزله‌های سال ۱۶۰۸ میلادی در جنوب گیلان (طالقان، رودبار، الموت و قزوین) و ۱۶ دسامبر ۱۸۰۸ میلادی در غرب مازندران و طالقان، روستاهای زیادی را ویران کرد. در سه هه اخیر نیز زلزله‌های وحشتناکی در بوئین‌زهرا، دشت بیاض، قیر، طبس، گلبافت، کرمان و منجیل رخ داده است و در سال‌های اخیر زلزله‌های شدید بم (۱۳۸۲) و زرند کرمان (۱۳۸۳) از ناگوارترین زلزله‌های اخیر کشورمان می‌باشد. در خصوص پیشینه مطالعاتی این موضوع در ایران سه کنفرانس بین‌المللی و داخلی (۱۳۷۰، ۱۳۷۴، ۱۳۷۶) و همچنین همایش بزرگ مقاله‌نویسی نوجوانان و جوانان پیرامون زلزله در سال ۱۳۷۶ برگزار شد.

در این راستا اولین همایش بهداشت روانی در حوادث غیرمترقبه در سال ۱۳۸۰ در اصفهان برگزار گردید. همچنین در جهان، کنفرانس‌های متعددی پیرامون حوادث غیرمترقبه برگزار شده است. چنانکه ۱۴ کنفرانس بین‌المللی مدیریت در برابر حوادث طبیعی برپا گردیده و پانزدهمین کنفرانس نیز در خردادماه سال ۲۰۰۵ در شهر کوبه کشور ژاپن برگزار می‌شود.

نمونه‌هائی از عناوین مقالات ارائه شد در چهاردهمین کنفرانس مدیریت بحران در برابر حوادث طبیعی (در کشور کانادا، ۲۰۰۴) به قرار زیر می‌باشند: سازمان حمایت‌کننده در برابر حوادث طبیعی، تا چه حد می‌توانند به ما آموزش بدهند؟ (آن، یری، ۲۰۰۴) (۱) چگونگی مواجه شدن با بلایای طبیعی - کاهش اثرات نیروهائی که قادر به تخریب می‌باشند (کریس، کلینک، ۲۰۰۴)(۲)آموزش درس‌هائی پیرامون به‌کارگیری مدیریت ریسک در برابر حوادث طبیعی، (دین، کانینگهام، ۲۰۰۴)(۳) نقش آموزش عالی در ارزیابی مدیریت فوریت‌ها (وین، بلانچارد، ۲۰۰۴)(۴) و ... از جمله نمونه مبحث‌های ارائه شده در این کنفرانس بین‌المللی می‌باشند، که در این‌خصوص سایت مدیریت حوادث غیرمترقبه طبیعی (۵) اطلاعات جامع و کامل در مورد روند برگزاری این کنفرانس‌ها را در اختیار محققین قرار می‌دهد.

در کشورهائی که سابقه زلزله‌خیزی وسیعی داشته‌اند، هم تحقیقات مربوط به تأثیرات روانی، اجتماعی پدیده زلزله صورت گرفته است و هم بررسی‌های زمین‌شناختی و تأثیرات آن بر مناطق مسکونی که محققان با توجه به ویژگی‌های هر منطقه روش‌های مناسبی برای طراحی مناطق مسکونی و همچنین آموزش عملکردهای مناسب در هنگام وقوع حوادث ارائه داده‌اند. اما در کشور ما با وجود سابقه لرزه‌خیزی طولانی، به‌جز تحقیق در ابعاد اقتصادی و چند تحقیق در ابعاد اجتماعی آن هم پس از زلزله‌های منجیل و بم تحقیق دیگری در مسائل انسانی انجام نگرفته است و در بعد آموزش نیز به‌ندرت تحقیقی صورت گرفته است.

ج - روش تحقیق

روش تحقیق عمدتاً به‌صورت کتابخانه‌ای، اسنادی و توصیفی می‌باشد و در این ارتباط مطالبی که در کتاب‌ها و نشریات و مجلات داخلی و خارجی پیرامون زلزله بوده و همچنین از مقالاتی که در کنفرانس‌های داخلی و بین‌المللی ارائه شده استفاده گردیده و اطلاعاتی نیز به‌صورت مکتوب از ستاد حوادث غیرمترقبه وزارت کشور گرفته شده است.

د - بحث

۱. برنامه‌ریزی مقابله با سوانح

برنامه‌ریزی مقابله با سوانح طبیعی، به‌عنوان واکنشی هدفدار در برابر تهدید و آسیب‌پذیری در سه قسمت تشریح می‌شود: پیش از وقوع، هنگام وقوع، پس از وقوع. هدف، ارائه روشی برای برخورد با سوانح و عواملی است که خارج از حیطه دسترسی و کنترل هستند.

۲. مدیریت مقابله با سانحه

مدیریت برنامه‌ریزی مقابله با سانحه، فرآیند جامعی است برای ایجاد آمادگی و توان پاسخگوئی در رویاروئی با سوانح در سه مقطع زمانی برای رسیدن به اهداف تعیین‌شده، به‌عبارت دیگر برنامه‌ریزی یک فرآیند مستمر است که هدف اصلی آن تدارک راه‌حل‌های عمده برای حل مشکلات کنونی و پیشگیری از وقوع مشکلات آینده است.

۳. روش برنامه‌ریزی مقابله با زلزله پیش از وقوع آن

برنامه‌ریزی قبل از وقوع زلزله شامل سه نوع فعالیت می‌شود

۱. برنامه‌ریزی پیشگیری از وقوع که در مورد زلزله قابل پیشگیری نیستند و تنها از طریق برنامه‌ریزی کاهش عوارض و برنامه‌ریزی آمادگی در برابر سانحه می‌توان اثرات نامطلوب آن را کاهش داد (پویان، ۱۳۷۳).

۲. برنامه‌ریزی تقلیل عوارض زلزله که از طریق برنامه‌ریزی ایستا (تدوین مقررات ساختمانی، کاربرد اراضی، ناحیه‌بندی و فنون برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای) است.

۳. برنامه‌ریزی پویا (آموزش همگانی، تهیه برنامه‌های بهبود کیفیت مسکن، جابجائی مردم به نقاط امن و تنوع در فعالیت‌های کشاورزی) قابل کنترل می‌باشد. با توجه به ویژگی‌های خاص رسانه‌های گروهی، به‌ویژه تلویزیون و میزان تأثیرگذاری و پوشش وسیع آن بر همه قشرهای جامعه، می‌توان آمادگی‌های لازم، اطلاعات و شیوه‌های مقابله با سوانحی مانند زلزله را آموزش داد.

آمادگی در مقابل بلا، اثرات نامطلوب خطر را از طریق اقدامات آماده‌سازی مؤثر برای تسریع عملیات اضطراری، نوسازی و جبران خسارت به حداقل رساند (یزدجردی، ۱۳۷۶)، آمادگی در برابر خطر یکی از عوامل مهم کاهش خسارت‌ها و جامعه است. در این‌باره باید به زمان (قبل از هنگام، بعد از وقوع)، سطح آمادگی (بالا، پائین) و گروه‌های مختلف زندگی (فردی، خانوادگی، جامعه) توجه کرد (استوار ایزدخواه، ۱۳۷۴).

برخی از توصیه‌های ایمنی قبل از وقوع زلزله در کشورمان موارد زیر می‌تواند باشد:

رعایت مقررات صحیح ساختمان‌سازی و داشتن شناسنامه مقاومت در برابر زلزله برای گرفتن پایان ساخت توسط مالکین ساختمان، رعایت اصول ایمنی در مدارس، شرکت در برنامه‌های تمرینی و دوره‌های آموزشی برای مقابله با زلزله، حمایت از برنامه‌های تحقیقاتی در زمینه زلزله، (رضائی‌پناه، ۱۳۷۴) بررسی خانه خود از نظر آسیب‌پذیری زلزله، تعمیر و مقاوم‌سازی بناهای قدیمی، امکان یادگیری کمک‌های اولیه برای افراد خانواده، معرفی نزدیکترین محل امدادرسانی مانند درمانگاه ایستگاه آتش‌نشان و پلیس به اعضاء خانواده و غیره.

سیروس قنبری دانشجوی دکتری جغرافیا - دانشگاه اصفهان

آرمان قاضی عسگری نائینی کارشناس ارشدسنجش از دور و GIS - استانداری اصفهان

منابع:

۱. احمدی حسن (۱۳۷۴)، نقش‌ آموزش در تقلیل ضایعات ناشی از زلزله، مجموعه مقالات دومین کنفرانس بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، چاپ اول، ۱۳۷۵، تهران، ص ۱۶۷-۱۵۱

۲. ارغانی، عبدالرضا، (۱۳۷۶)، چگونه خطرات زلزله را کاهش دهیم، فصلنامه آموزشی هلال‌احمر، شماره ۲۳، انتشارات آموزش و تحقیق جمعیت هلال‌احمر، تهران، ص ۱۵-۱۱

۳. استوار ایزدخواه، یاسمین، (۱۳۷۴)، زلزله و نقش رسانه‌ای جمعی، روزنامه ایران، ۲۴ تیر ماه، تهران، ص ۱۷.

۴. اسمیت، کیت، مترجم: مقیمی، ابراهیم، گودرزی‌نژاد، شاپور (۱۳۸۲)، مخاطرات طبیعی، چاپ اول، (۱۳۸۲)، تهران، انتشارات سمت، ص ۱۶۵-۱۱۷.

۵. بحرینی، محمدحسین، (۱۳۷۳)، ایمنی مراکز زیستی در برابر زلزله، مجله بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، شماره ۵۵، تهران، ص ۱۳-۵

۶. پارسی‌نژاد، فرخ (۱۳۷۶)، بررسی واکنش‌های مردم استان اردبیل در مورد زلزله و میزان اطلاع آنان از این پدیده، اولین مسابقه مقاله‌نویسی نوجوانان و جوانان، جلد اول، چاپ الو، ۱۳۷۶، انتشارات مؤسسه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، تهران، ص ۲۵-۱۳.

۷. پویان، ژاله، (۱۳۷۳)، برنامه‌ریزی مقابله با خطرات طبیعی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده معماری و شهرسازی، ص ۳۷-۹

۸. حبیب، فرخ، (۱۳۷۴)، نقش فرم شهر در کاهش خطرات زلزله، مجموعه مقالات دومین کنفرانس بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، چاپ اول، ۱۳۷۵، تهران، ص ۱۲-۵

۹. رضائی‌پناه، نادیا، (۱۳۷۴)، لزوم آموزش همگانی در مراکز آموزشی، مجموعه مقالات دومین کنفرانس بین‌المللی زلزل‌شناسی و مهندسی زلزله، چاپ الو، ۱۳۷۵، تهران، ص ۸۵-۷۱

۱۰. شادی‌طلب، ژاله، (۱۳۷۲)، جامعه‌شناسی فاجعه، چاپ اول، ۱۳۷۲، انتشارات بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، تهران، ص ۴۲-۳۸

۱۱. شهبازی، اسماعیل، (۱۳۷۲)، آموزش آمادگی و ترویج شیوه‌های مقابله با سوانح طبیعی، چاپ اول، ۱۳۷۲، انتشارات مرکز تحقیقات و مطالعات سوانح طبیعی، ص ۴۵-۳۹.

۱۲. صمدی‌راد برات الله، (۱۳۸۰)، ایمنی در برابر زلزله، روزنامه همشهری، ۱۴ مهرماه، تهران، ص ۱۸

۱۳. فلاحی، ویدا، (۱۳۷۶)، آموزش همگانی گامی مؤثر و پیشگیری از خطرهای ناشی از زلزله، نشریه مؤسسه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، سال دوم، شماره ۴، تهران، ص ۲۰-۱۷

۱۴. نورابلا، احمد، (۱۳۸۰)، پیام افتتاحیه، مجموعه مقالات همایش بهداشت روانی در حوادث غیرمترقبه، چاپ اول، ۱۳۸۱، اصفهان، ص ۱۱-۹

۱۵. نیلفروشان، محمدرضا، (۱۳۷۴)، پیشگیری، امدادرسانی و اسکان موقت در بحران، مجموعه مقالات دومین کنفرانس بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، چاپ اول، ۱۳۷۵، تهران، ص ۵۸-۴۲.

۱۶. یزدجردی، محسن، (۱۳۷۶)، آمادگی در مقابل بلا، چاپ اول، ۱۳۷۶، انتشارات کمیته کاهش اثرات بلایای طبیعی، وزارت کشور، تهران، ص ۱۵-۵

۱۷. Airy, ann. (۲۰۰۴) U.k, To What Extent Can Supportive Organization Teach Us against Natural Events.p.p۲۳-۳۴

۱۸. Balan Chard, Wein(۲۰۰۴) >S.The Role of Higher Education In ealuating Necessity Management pp۴۵-۵۸

۱۹. Cohen, R.E,(۱۹۹۸), United State:"Hand BooK For mental Health Care of Disaster Victims Baltimore". Johns Hopkins University Press.p.۱۱۰-۱۲۶

۲۰. Internationalfedration of Red Cross And Red Crescent (۱۹۹۸), "World Disster Report". Oxford University Press,pp.۱-۱۳۹

۲۱. Kaningham,dine (۲۰۰۴) NewZland, teaching lesson considering using risk management against natural events.pp.۶۲-۷۳

۲۲. Klink, Chris (۲۰۰۴) UK, "Coping with life challenges" i.e.international Thomson Publishing.pp.۳۵-۴۱

پانوشت:

۱. ann.airy

۲. chris.Kleinke

۳. Dien.Kaningham

۴. Wein.Balanchard

۵. WWW.Wcdm.org

۶.Cohen

۷. UN Disaster Relief Organization

۸. U.N.D.R.O

۹. U.N.I.C.E.F

۱۰. W.F.P

۱۱. F.A.O

۱۲. (Geographical Information System (GIS

---