اسپوتنیک زدگی

محسن قادری

اتحاد جماهیر شوروی دراکتبر 1957 ماهواره اسپوتنیک را به فضا فرستاد.این ماه، شرکت بالکونی مستند اسپوتنیک زدگی را در نیویورک، لس آنجلس، سان فرانسیسکو، شیکاگو، بوستون و شهرهای دیگر امریکا به نمایش می گذارد. مستند دیوید هافمن نشان می دهد که پس ازآن که اسپوتنیک شوروی، نخستین ماهواره جهان درمدار زمین جای گرفت ترس و بدبینی چگونه به دل مردم امریکا راه یافت. دراین زمان، موجی از احساسات برانگیخته شد که تا امروزبرسیاست و خط مشی امریکا تاثیر داشته است.

این رخداد به رقابت های جنگ سرد میان ایالات متحد واتحاد جماهیر شوروی نه تنها درمسابقه پرشورفتح فضا که همچنین به انباشت سلاح های کشتار جمعی انجامید وکم وبیش مفهوم «هولوکوست اتمی» را پدید آورد. اسپوتنیک زدگی فیلم جذاب ونقطه مقابل مستند شناخته شده «درسایه ماه» است که ماموریت ناسا درکره ماه و تلاش های دلاورانه فضانوردان امریکایی را پی می گیرد.این فیلم به زودی برروی دی وی دی نیز پخش خواهد شد.

اسپوتنیک زدگی، مستند دیوید هافمن، که برپایه کتاب پل دیکنسون با نام«شوک سده» ساخته شده به بررسی این موضوع می پردازد که پرتاب ماهواره اسپوتنیک از سوی روس ها دراکتبر 1957 چگونه به رقابت فضایی درجهان انجامید و موجب تاکید امریکا برگسترش وافزایش تسلیحات کشتار جمعی شد و گونه ای بدگمانی روبه رشد سیاسی و اجتماعی در روح امریکایی را دامن زد.درآغاز،این نخستین پرتاب ماهواره شوروی به مدار زمین همچون یک دستاورد علمی پدیده وار شناخته شد اما ستایش های جهانی دیری نپایید و دولت مردان و رسانه های امریکایی نگره ای دیگرگون به این پرتاب ماهواره پیدا کردند.مستند اسپوتنیک زدگی با گفته ای ازلیندن بینزجانسون آغازمی شود که سپس سناتورتگزاس شد : «ازدید جهانیان،نخستینِ دوران ودومین درفضا یعنی دومین درهمه چیز».

این اوج جنگ سرد بود و چیزی نگذشت که امریکایی ها که ازپرتاب ماهواره شوروی شگفت زده شده بودند به هراس افتادند. دولت امریکا و ازجمله رییس جمهور دووایت د آیزنهاور و لیندون بینزجانسون- موفقیت روس ها را همچون ضربه ای سخت به برتری امریکا همچون رهبر جهان وبه سان تهدیدی قریب الوقوع برای شیوه زندگی امریکایی می دانستند.رسانه های امریکایی نیز دست کمی ازدولت مردان این کشور نداشتند وبه جای فرونشاندن هراس های پندارگونه مردم امریکا دراین باره که روس ها قادر ودرپی حمله به امریکا از آسمان ها و پرتاب بمب های اتمی بروی مراکز شهری امریکا و ایجاد« هولوکوست اتمی» هستند،آتش این تنوررسانه ای را داغ تر می کردند.ارتش به منظور دفاع و مقابله به مثل مجموعه گسترده ای از سلاح های کشتارجمعی را گسترش داد که از جمله آنها موشک های بالستیک میان قاره ای و استقرارآنها در نزدیک شهرهای کلیدی درسراسر امریکا بود.طرح های تخلیه فوریتی به اجرا گذاشته شدند، پناهگاه های عمومی و خصوصی ساخته شدند،به کودکان مدارس آمادگی دربرابرحمله های هوایی دشمن و تنفس با نقاب گاز آموزش داده می شد وبیش تر گفت و گوهای خانوادگی دراین زمان درباره چگونگی جان به دربردن ازاین حملات بود.افزون براین مواعظی مذهبی درباره چگونگی مقاومت دربرابر گرایش های بی خدایی اتحاد جماهیر شوروی کمونیستی ایراد می شد.

امریکا دراین زمان ماهواره ای را آماده پرواز کرده بود اما جالب است که آیزنهاور، رییس جمهور وقت امریکا، درباره پرتاب ماهواره امریکایی با احتیاط عمل می کرد زیرا این ماهواره را ارتش امریکا می ساخت.شاید نگرانی از این بود که روس ها پرتاب ماهواره امریکایی را عملی تهاجمی ارزیابی کنند. شهروندان امریکایی تقریبا هنگامی اعتماد به نفس خود را باز یافتند که امریکا ماهواره «ونگارد» را به فضا فرستاد وزآن پس امریکا بود که دراین رقابت فضایی پیروز بیرون آمد چرا که فضانوردان امریکایی نخستین بار پا به کره ماه نهادند.مجموعه تصاویراین رخداد را بیش تردرمستند «درسایه ماه» که با رویکرد دیگری ساخته شده می توان دید.

مسابقه امریکا و شوروی برای غلبه برفضا فرصت های آموزشی ارزشمندی در اختیار امریکایی ها گذاشت اما این امر با گسترش و انباشت فزاینده موشک های بالستیک قاره پیما نیز همرا بود.ارتش امریکا این موشک ها را در مراکزی پنهان درپیرامون شهرهای امریکایی کار گذاشته بود تا به دفاع یا مقابله به مثل با حملات هوایی پیش بینی شده شوروی برآید.

فیلم برای کندوکاو درچارچوب ذهنی مردم امریکا در روزهای جنگ سرد مجموعه گسترده ای ازفیلم های سیاه و سفید بایگانی وتصاویر خبری را نمایش می دهد که برخی از آنها دهه هاست دیده نشده اند.از میان این تصاویر می توان به کنفرانس های مطبوعاتی و گفت و گوها با سران دولتی،سران مذهبی،سیاست مداران ودانشمندان اشاره کرد.دراین مستند پاره فیلم هایی از سربازان امریکایی،زنان و کودکان، دانشمندان روس و سیاستمدارانی به نمایش درمی آید که درباره رخداد های زمان خود سخن می گویند ودیدگاه های خویش را دراین باره بیان می دارند.یکی ازپرتوان ترین جنبه های این فیلم همین غنای تصاویربایگانی آن است.

اسپوتنیک زدگی همانند فیلم های روشنگرانه ای چون مه جنگ ساخته ارول موریس ودیگر مستندهای تاریخی نشان می دهد که چگونه یک رخداد تاریخی می تواند یک رشته تصمیم ها وآنگاه زنجیره ای از رخدادها را به همراه آورد که به نوبه خود می توانند جهان را تا آستانه فاجعه بکشانند. دراین باره، سیاست مداران صاحب نفوذ،افراطیون مذهبی و رسانه های فریبکارملت امریکا را به حالتی از بدگمانی فلج کننده کشانده بودند که چه بسا می توانست به یک ستیزآشکار جهانی بیانجامد.

روشن است که مستندها نیز بازنمودهای رسانه ای اند و همیشه این احتمال وجود دارد که فیلم سازپیش پنداشت یا دیدگاهی فردی را همچون حقیقت بنمایاند.اما اسپوتنیک زدگی از این کاستی به دوراست.فیلم دیوید هافمن از پژوهش ژرف و گسترده و توازن بیانی مناسبی برخورداراست که سبب می شود نتیجه کاررساننده آگاهی وشناخت باشد و بیننده را برآن می دارد تا دیدگاه فردی خود به موضوع را بازنگاه دارد.ازاین دیدگاه، هافمن روایت گری تواناست.صدای لیو شرایبر گوینده این مستند، بسیار اثر گذار ومتقاعدکننده است و فیلم نوشته آن به هیچ رو درپی القای دیدگاه های فردی یا نتیجه گیری مورد نظر فیلم ساز نیست.

ترس و بدگمانی ای که مردم امریکا دردوران جنگ سرد به خود دیدند بی شباهت به چارچوب ذهنی کنونی مردم این کشوربه ویژه پس از رخداد 11 سپتامبر و رویدادهای پس ازآن نیست. اسپوتنیک زدگی چه بسا اشاره زیرکانه ای به این نکته دارد.

شناسه فیلم به انگلیسی

Sputink Mania Directed by David Hoffman
Writers: David Hoffman& Paul Dickson
Runtime: USA:92 min
Country: USA
Language: English
Year: 2007