یك روز اتفاق می افتد

سینمای آمریكا عملاً از ویژگی های داستان گویی انجیل ها استفاده كرد و داستان سینما را ساخت و هیچ پایبند نبود كه عین همان چیزهایی باشد كه در كتاب آمده است در سال های اخیر یك نوع بنیادگرایی مسیحی در آمریكا خیلی رشد كرده است كه نشانه اش را در سینما هم می بینیم این بنیادگرایی بسیار وسیع و گسترده است

● گفت وگو با «احمد میراحسان» درباره «كنستانتین»

«احمد میراحسان» را نخستین بار با نقدها و تحلیل های مفصلش شناختیم كه در «گزارش فیلم» منتشر می شد، همین طور با نوشته هایی كه نقد نقدهای منتقدی دیگر بود. میراحسان در همه این سال ها، علاوه بر شاعری و نوشتن درباره ادبیات، منتقدی فعال بوده و در سال های اخیر، تحلیل های مفصلی درباره اهمیت سینمای دیجیتال، و مزیتش بر سینمای مرسوم و معمول نوشته است. دو فیلم ساخته كه اولی (این آن دیگر) آماده نمایش است و دومی (ممنوع) در مرحله تدوین است. از كتاب هایش، «پدیده شناسی سینمای ایران» منتشر شده و دو كتاب دیگرش، «روایت / شهر» و «سینمای مستند و جامعه مدرن ایران» به زودی منتشر می شوند. نوشته ها و تحلیل های سینمایی او در ماهنامه «كایه دو سینما» (فرانسه) هم به چاپ رسیده اند. با او درباره رویكرد سینمای آمریكا به معنویت، و فیلم «كنستانتین»، نخستین ساخته سینمایی «فرانسیس لارنس» گفت وگو كرده ایم. نسخه دوبله كنستانتین، چندماهی پیش از این، از شبكه چهار سیما پخش شده است.

اجازه بدهید از اینجا شروع كنیم كه از ده سال پیش تا حالا، بحث های زیادی درباره نسبت سینما و معنویت شده است. همایش های زیادی برگزار كرده اند و طرفداران و مخالفان حرف هایشان را زده اند. با این همه، متاسفانه، نتیجه ای به دست نیامده است.

متاسفانه در ایران، به بحث سینما و معنویت، درست پرداخته نشده است و این بحث، بیشتر گرفتار سطحی نگری یا سیاست زدگی، یا رفتارهای شبه روشنفكرانه و مخالف خوان شده است. به سبب این كه كار ما، تولید تفكر براساس مسائل زندگی نیست، و نمی فهمیم هر تئوری ادبی و هنری یا فلسفی در خلأ شكل نمی گیرد، بلكه از زندگی پدید می آید، كم تر كسی متوجه اهمیت بحث درباره نسبت رابطه دین و سینما در تجربه اجتماعی ما و مدرنیزاسیون ایرانی شده است.

خب، آنها كه چنین حرف هایی می زنند لابد فكر می كنند انسان مدرن نیازی به این چیزها ندارد.

گفتن این كه این عقل مدرن ربطی به مابعدالطبیعه ندارد و هر نشانه دینی در نمادهای مدرن امری ارتجاعی است، خیلی آسان است، اما چنین كلی گویی هایی دلیل كم دانشی هستند.

در این مورد بیشتر توضیح می دهید؟ شاید یك مثال ماجرا را روشن كند.

در جامعه مدرن، دین به شیوه خودش وجود دارد. پل ریكور، شاگال، آندری تاركوفسكی، روبر برسون و باخ نمونه آدم هایی هستند كه درگیر پرسش دینی و استعلایی بوده اند. بسیاری از آثار هنری مدرن را كسانی آفریده اند كه دارای پرسش بنیادین هستی، تردید و ایمان دینی بوده اند. برای ما شناخت صحیح و واقعی هر چیز و تفكر درباره آنها، ضروری است.

شما جایی گفته اید كه ترجیح می دهید در سخن گفتن از عبارت سینمای ماورایی استفاده كنید سینمای ماورایی یعنی چه؟ چه تفاوتی با آن عبارت مرسوم این روزها، یعنی سینمای معناگرا دارد؟

ماورا یعنی هر آنچه فرامادی و نامرئی است. سینمای ماوراء اندیش، می تواند نوعی سینما باشد. اما درباره عبارت سینمای معناگرا بحث دارم و فكر می كنم فرهنگ ایرانی/ اسلامی روشن می كند كه منظور از عالم معنا، عالم غیب است. تازه، بحث معنویت مدرن و فیلم های معناگرا و تمایزش با سینمای استعلایی هم هست، كه در خود غرب هم درباره این قضیه، آثار فراوانی نوشته اند.

فكر می كنید سینما شیوه ای واحد برای برخورد با معنویت دارد؟

نه، در برخورد سینما با دین، عملاً، با دو شیوه روبه رو هستیم. اولی جهانی است معطوف به زندگی زیسته شده یك هنرمند، یعنی پرسش های درونی هنرمند در ارتباط با معنویت و خدا. سینمایی كه وارد استعلا می شود و می خواهد ما را شریك تجربه های خودش بكند. روبر برسون و اینگمار برگمن از این دست هنرمندها هستند...

اما فرانسیس لارنس (كارگردان كنستانتین) چه طور؟ او كه قبلاً ویدئوكلیپ می ساخته و حالا هم داستان اولین فیلمش را از دل كامیك بوك های به ظاهر بی اهمیت بیرون كشیده است.

نوع دوم برخورد سینما، همین است. فكر می كنم از مفاهیم مابعدالطبیعی، در این نوع سینما، به صورت فانتاستیك استفاده می شود، آن فانتاستیك در جهان سكولاریزه شده. همین فیلم كنستانتین، منابعی دارد كه یكی از آنها كامیك بوك ها هستند. البته، كامیك سیاه و جادویی كه با كامیك ماجرایی آمیخته شده.

رد این نگاه كامیك وار را در فیلم هم می بینید؟

بله، هم در ساختار، هم در میزانسن، هم در تك تك نماهای فیلم این را می بینیم.

مثال می زنید؟

درست همان لحظه ای كه كنستانتین را برای اولین بار می بینیم، موقعی كه قرار است جن سربازی را كه وارد بدن یك دختربچه شده، بگیرد، اولین بار با دوربینی روبه رو می شویم كه زاویه اش رو به بالا است. دست كنستانتین از ماشین بیرون می آید و سیگاری را كه توی دستش است، از زاویه ای عجیب و غریب می بینیم. قدیم ها، این چیزها را فقط می شد در كتاب های تصویردار دید، الان است كه می شود فضاهای كامیك بوك ها را وارد فیلم كرد و اشباح را در جهان شناور دید. سینما در یك فرآیند پیچیده و در دوره مجازی سازی و دیجیتال و امكانات كامپیوتری به این چیزها می رسد. كنستانتین پر از این چیزها است. منتقدی به اسم سایمن گفته است كه انسان ها رویاهایی درونی دارند و هیچ وقت تصور نمی شد كه سینما روزی بتواند آنها را تصویر كند، ولی حالا به همان چیزها رسیده ایم.

گفتید كه كامیك بوك، یكی از منابع لارنس در ساختن كنستانتین بوده است. منابع دیگر چه چیزهایی هستند؟

دومین منبع، اساساً خود بحث فانتاستیك است. ریشه یونانی این كلمه، به معنی تجلی و مرئی كردن آن چیزهایی است كه خیال های ما هستند. در جامه مدرن سكولار، چند اتفاق می افتد. یكی از این اتفاق ها، امر تكنولوژیك است. عصری كه تكنولوژی در آن، فقط ابزار نیست بلكه به ویژگی یك دوران، یك انكشاف حقیقت، تبدیل می شود و روی همه عناصر زندگی اثر می گذارد. مارتین هایدگر مثال خوبی می زند و می گوید در جهان ماقبل مدرن، رابطه انسان با زمین، مبتنی بود بر یك نوع ارتباط وجودی، یعنی زمین را مادر خودش می دید. در دوران مدرن، زمین به منبعی تبدیل شد برای مصرف. ذخیره ای كه از آن استخراج می كنید تا كالا بسازید. سینمای هالیوود هم از گنجینه سنت، فانتزی، جادو و چیزهایی مثل این استفاده می كند تا آن را به فانتزی مدرن تبدیل بكند.

فكر می كنید موقعیت مناسبی لازم بوده تا سینمای معنوی پدید بیاید؟

شما به طور مجرد، می توانید سینما را در هر حال بیافرینید، با فرض این كه پول ساختن فیلم را داشته باشید. یعنی می توانید فیلم بسازید و آن را در خانه خودتان بگذارید. ولی در مناسبات واقعی كه سینما طی آن به وجود آمد، می بینیم كه دوره سرمایه داری است. یعنی كالایی به اسم سینما باید خریدار داشته باشد تا بتوانید آن را بسازید. در جامعه آمریكا، صنعت سینما، مثل هر صنعت دیگری، بر منطق سرمایه داری استوار است. در این صورت، وقتی كارگردانی فیلمی می سازد كه مبتنی است بر عنصری مثل دین، می داند كه فیلمش باید سرگرم كننده باشد تا پول دربیاورد. كارگردان از هر منبعی كه استفاده كند، باید آن را به یك چیز دیدنی برای عموم تبدیل كند.

شما نوع برخورد سینما را با معنویت و دین توضیح دادید، اما می خواهم بدانم چرا آن نوع اول، روز به روز، كم رنگ تر می شود و این نوع دوم بیشتر طرفدار پیدا می كند. یعنی ممكن است بگوییم مخاطب های فیلم، با نشان علاقه یا بی علاقگی شان در این كار مشاركت می كنند و فیلم هایی از نوع دوم را می خواهند؟

سئوال مشكلی است. یعنی شما بسته به اینكه نسبت به اوضاع كنونی جهان، وضعیت تمدن و فرهنگ معاصر، چه نگاهی داشته باشید، پاسخ های مختلفی را می توانید پیدا كنید. من فكر می كنم جهان، بیش از پیش، از منابع سنتی دینی، یعنی انجیل های چهارگانه، كلام مفسران رسمی این كتاب كه همان كشیش ها باشند، دور شده است. در جامعه سكولار شده غرب، عقل انسان، محور قرار گرفته است. حالا عقل انسان از آن چه می خواهد درباره مابعدالطبیعه، بهشت، دوزخ و هر چیز دیگری كه در این حوزه می بیند، برای مخاطب، خوراك تهیه می كند. خود نسل ها هم بیش از پیش، به جای رفتن به كلیسا، به سینما رو كرده اند. جان استون در كتابش می نویسد در وهله اول، تماشاگران سینما، از سوی كلیسا با پرهیز روبه رو می شدند. یعنی كلیسا می گفت تصویر را نبینید. در مرحله دوم گفتند فیلم ها را با احتیاط ببینید. در نتیجه، سینما جدی تر گرفته شد. مرحله بعد، گفت وگو بود بین یزدان شناس ها (كسانی كه به خدا باور داشتند) و سینما. در این مرحله از زاویه دید یزدان شناسی سینما را بررسی كردند و از زاویه دید سینما به مقوله یزدان شناسی نگاه كردند. در مرحله بعد، از پیش داوری درباره سینما دست شستند و سعی كردند ببینند فیلم ها چه قدر با باورهای مسیحی انطباق دارند. در مرحله آخر، همه سینما به عنوان سینما، مورد پذیرش قرار گرفت و قبول كردند كه در این سینما، فیلم هایی وجود دارد كه به امر متعال گرایش دارند. در این مرحله، اساس برخورد گروه فیلمسازی، با مابعدالطبیعه، شعور انسانی خودشان شد.

محسن آزرم

---