دکتر محمود حسابی

دکتر حسابی که در یک خانواده با فرهنگ ایرانی و مسلمان تربیت شده بود, با فرهنگ مغرب زمین نیز آشنا شد و توانست با شایستگی از امکانات موجود استفاده کند و خود را پرورش دهد و آن گاه توانایی های خود را در جهت سازندگی به کار گیرد

زنده یاد دکتر محمود حسابی(۱۳۷۱ – ۱۲۸۱) فیزیکدان ایرانی، در تهران زاده شد . پدر و مادرش از مردم تفرش بودند. خانوادهء او به کارهای دولتی و سیاسی اشتغال داشتند و آثار خدمات آبادانی مانند قنات و مسجد از جد ایشان در تهران موجود است.

محمود چهار ساله بود که پدربزرگش سفیر ایران در عراق شد و همراه خانواده اش به بغداد رفت. پس از دو سال توقف در آن شهر با خانواده به دمشق رفتند و سال بعد به بیروت منتقل شدند. تحصیلات ابتدایی را در هفت سالگی در مدرسه فرانسوی بیروت آغاز کرد و در آن جا با زبان فرانسه آشنا شد. تحصیلات متوسطه خود را در کالج امریکایی بیروت گذراند و در سال ۱۲۹۹ شمسی ایسانس ادبیات و علوم خود را از دانشگاه امریکایی بیروت گرفت. در ۱۹ سالگی درجه‌ی مهندسی راه و ساختمان را از دانشکده‌ی مهندسی بیروت دریافت کرد و بخشی از برنامه آموزشی پزشکی دانشگاه بیروت را نیز گذراند.

در ۱۳۰۳ پس از اخذ دانشنامه‌های ستاره‌شناسی و نجوم و زیست‌شناسی از دانشگاه امریکایی بیروت عازم فرانسه شد. در سال ۱۳۰۴ درجه‌ی مهندسی برق را از دانشکده‌ی برق ( اکول سوپریور دو الکتریسیته) و در ۱۳۰۵ مدرک تحصیلات معدن مدرسه‌ی عالی معدن پاریس را دریافت کرد. تحصیلات رسمی دکتر حسابی در سال ۱۳۰۶ با اخذ درجه‌ی دکترای فیزیک از دانشگاه سوربن فرانسه خاتمه یافت.

او در مدت تحصیل خود زبان های عربی، انگلیسی، فرانسه و آلمانی را آموخته بود به طوری که می توانست از نوشته های علمی و فنی آن‌ها به خوبی استفاده کند . در ضمن تحصیل رسمی در چند رشته ورزشی از جمله شنا موفقیت‌هایی کسب کرد.

● بازگشت به ایران

دکتر حسابی در سال ۱۳۰۶ به ایران بازگشت و در وزارت فواید عامه (وزارت راه و ترابری) به عنوان مهندس راه‌سازی به استخدام دولت درآمد. یک سال بعد مدرسه‌ی مهندسی وزارت به کوشش او تأسیس شد و بخشی از تدوین نظام‌نامه آن را خود به عهده گرفت. در همین سال نقشه‌ی ساختمانی راه ساحلی سراسری میان بندرهای خلیج فارس، از بوشهر تا بندر لنگه را تهیه کرد.

در سال ۱۳۰۷ به سبب افزایش مدرسه‌های متوسطه و احتیاج به معلم برای تدریس در آن‌ها ، دارالمعلمین عالی را تأسیس شد . دکتر حسابی در قسمت علمی این مؤسسه در رشته‌ی فیزیک و شیمی به تدریس فیزیک پرداخت. دارالمعلمین عالی در سال ۱۳۲۱ به دانش‌سرا تغییر نام یافت و دکتر حسابی همچنان به تدریس در آن مؤسسه تربیتی مشغول بود.

در سال ۱۳۱۳ دانشگاه تهران را با همکاری جمعی از فرهنگ‌پروران تأسیس کرد و دانشکده فنی را بنیان نهاد و مدت دو سال ریاست دانشکده‌ی فنی و تدریس در آن را برعهده داشت. پس از مدتی دانشکده علوم دانشگاه تهران را بنیان نهاد. ریاست این دانشکده از ۱۳۲۱ تا ۱۳۲۷ و از ۱۳۳۰ تا ۱۳۳۶ به عهده ایشان بود. از آغاز کار دانشکده علوم تدریس بعضی از درس‌های فیزیک را عهده‌دار بود تا آن که شاگردانی که خود تربیت کرده بود به مقام استادی رسیدند و ایشان فقط به تدریس اپتیک پرداختند.

● آثار و خدمات

دکتر حسابی که در یک خانواده با فرهنگ ایرانی و مسلمان تربیت شده بود، با فرهنگ مغرب زمین نیز آشنا شد و توانست با شایستگی از امکانات موجود استفاده کند و خود را پرورش دهد و آن گاه توانایی‌های خود را در جهت سازندگی به کار گیرد. آثار و خدمات دکتر حسابی در عمر طولانی و مؤثرشان عبارت از تربیت مستقیم چند هزار مهندس، استاد و دبیر فیزیک، پایه‌گذاری چند نهاد علمی و فنی، تألیف و انتشار چندین کتاب و مقاله‌ی علمی.

سراسر زندگی دکتر محمود حسابی در جریان آموزش و پرورش کشور بود. او بیش از شصت سال به آموزش فیزیک اشتغال داشت. نکته‌سنجی ، واقع‌نگری ، ژرف‌نگری علمی و تعمق و تفکر علمی را در جامعه علمی ما پایه‌گذاری کرد. او به کار معلمی خود عشق می ورزید و هیچ گاه از جستجو و کاوش باز نمی ایستاد. دکتر حسابی در کلاس‌های خود فقط مفاهیم علمی را انتقال نمی‌داد بلکه کوشش می‌کرد که در دانشجویان عشق و علاقه به علم‌آموزی و کاوشگری به وجود آید و مهارت‌های لازم را کسب نمایند.

در سال ۱۳۶۶ در کنگره‌ی شصت سال فیزیک که به مناسبت بزرگداشت استاد برپا شد از خدمات ایشان به عنوان پدر فیزیک ایران قدردانی شد. از کارهای مهم او، نخستین نقشه‌برداری از راه ساحلی سراسری بندر‌های میان خلیج فارس، نخستین راه تهران به شمشک، ساختن نخستین رادیو در کشور، بنیانگذاری مؤسسه‌ی ژئوفیزیک، تأسیس سازمان انرژی اتمی، ایجاد نخستین دستگاه هواشناسی، پایه‌گذاری انجمن موسیقی ایران، عضویت در تأسیس فرهنگستان زبان ایران،‌ تدوین قانون تأسیس دانشگاه، تشکیل مؤسسه استاندارد، پایه‌گذاری نخستین مدرسه‌ی عشایر در ایران در لرستان، پایه گذاری مرکز مخابرات اسد آباد، تاسیس نخستین مرکز مدرن تعقیب ماهواره در شیراز، نصب و راه اندازی نخستین دستگاه رادیولوژی در ایران، تاسیس نخستین بیمارستان خصوصی در تهران به نام بیمارستان گوهرشاد، تاسیس مرکز عدسی سازی در دانشکده علوم تهران و ایجاد نخستین رصدخانه‌ی جدید در ایران از کارهای اوست.

دکتر حسابی در سال ۱۳۱۰ انجمن فیزیک ایران را تشکیل داد و از همان زمان به عضویت انجمن فیزیک اروپا، امریکا فرانسه و آکادمی علوم نیویورک درآمد. در سال ۱۳۱۴ عضو پیوسته‌ی فرهنگستان ایران شد. در ۱۳۱۳ عضو شورای دانشگاه بود. علاوه بر این عضو شورای عالی فرهنگ، عضو انجمن اصطلاحات علمی، رئیس پژوهش‌ فضای ایران در هنگام تشکیل آن و رئیس انجمن ژئوفیزیک ایران به هنگام تشکیل آن بود. در بسیاری از کنفرانس‌های علمی شرکت داشت و با بسیاری از نامداران جهان علم در ارتباط بود.

● فعالیت‌های سیاسی

دکتر حسابی علاوه بر فعالیت‌های علمی و کارهای تحقیقاتی در امور سیاسی و اداری و قانونگذاری کشور نیر مؤثر بود. ایشان عضو هیأتی بود که از شرکت نفت انگلیس خلع ید کرد و نخستین رئیس هیأت مدیره و مدیر عامل شرکت ملی نفت ایران شد. در سال ۱۳۳۰ به وزارت فرهنگ ایران در دولت مصدق منصوب شد. پس از آن به مجلس سنا راه یافت و تا سال ۱۳۴۲ در این سمت باقی ماند. او با طرح قرار داد ننگین کنسرسیوم و کاپیتولاسیون و نیز با عضویت دولت ایران در قرارداد سنتو در مجلس مخالفت کرد.

● نگارش و پژوهش

نوشته های دکتر حسابی شامل ۲۱ کتاب ، رساله و مقاله است. این نوشته‌ها در سه زمینه‌ی فیزیک، زبان فارسی و پژوهش‌های فرهنگی است. در موضوع فیزیک ، علاوه بر رساله‌ی دکتری درباره‌ی حساسیت سلول‌های فوتوالکتریک (۱۹۲۷ ) شش جلد کتاب و شش مقاله منتشر کرده‌اند.

● عنوان کتاب‌ها‌ی فیزیک عبارتند از:

۱. کتاب فیزیک دوره اول متوسطه ۱۳۱۸

۲. کتاب دیدگانی فیزیک دانشگاه تهران ۱۳۴۰

۳. نگره کاهنربایی ۱۳۴۵

۴. فیزیک حالت جامد ۱۳۴۸

۵. دیدگانی کوانتیک ۱۳۵۸

۶. الکترودینامیک (۱۹۴۵) Essaid Interpretation des Ondes de Broylie

● عنوان مقاله‌های فیزیک عبارتند از:

۱. تفسیر امواج دو بر در شش رساله با عنوان A Strain Theory of Matter ، دانشگاه تهران ۹۴۶ .

۲. درباره‌ی ماهیت ماده.

۳. مقاله‌ای درباره‌ی پیشنهاد تفسیر قانون جاذبه‌ی عمومی نیوتون و قانون میدان الکتریکی ماکسول چاپ شده در گزارش ذرات اصلی در دانشگاه کمبریج انگلیس ۱۹۴۶ .

۴. مقاله‌ای درباره‌ی ذرات پیوسته Continuous چاپ شده به وسیله‌‌ی آکادمی علوم امریکا ۱۹۴۷ .

۵. مقاله‌ای درباره‌ی مدل بی‌نهایت گسترده در نشریه‌ی فیزیک فرانسه.

۶. رساله‌ای درباره‌ی نظریه ذره‌های بی‌نهایت گسترده دانشگاه تهران ۱۹۷۷ .

● مهم‌ترین دستاورد علمی

کتاب‌هایی که دکتر حسابی تألیف کرده‌اند، دارای آخرین آگاهی‌های علمی به دست آمده تا زمان تألیف هر کتاب است. از نظر نویسنده مهم‌ترین کاری که در طول عمرش انجام داده است کاربر نظریه‌ی بی‌نهایت گسترده بودن ذرات است. خلاصه این نظریه آن است که هر ذره بیشتر در یک نقطه متراکم است، ولی مقدار اندکی از آن در تمام فضا گسترده است .

● خدمات فرهنگی

پژوهش‌های فرهنگی استاد شامل رساله‌ی راه ما ( ۱۹۳۵ )، کتاب نام‌های ایرانی(۱۳۱۹) و رساله‌ای درباره‌ی فیزیک جدید و فلسفه‌ی ایران باستان است. در زمینه‌ی زبان،‌کتاب‌های وندها و گهواره‌های فارسی (۱۳۶۸)، فرهنگ حسابی ۳۷۲ ، رساله‌ی توانایی زبان فارسی (۱۳۵۰) از آثار ماندنی در فرهنگ فارسی هستند. دکتر حسابی در کتاب وندها و گهواره‌های فارسی می نویسد: "زبان فارسی یکی از زبان‌های هند و اروپایی است. این زبان‌ها دارای ریشه‌های مشترکی هستند و از هندوستان و ایران و کشورهای اروپا تا جزیره‌ی ایسلند گسترش دارند. این زبان‌ها از نوع زبان‌های تحلیلی و دپسا می‌باشند( Analytic and Agglutmating ).

در ساختمان این زبان‌ها دو جزء وجود دارد. یکی ریشه‌ها و دیگری وندها. ریشه‌ها شامل فصل و اسم و صفت‌اند و وندها شامل پیشوند و پسوند. از ترکیب این دو جزء واژه ها ساخته می شوند. مثلأ واژه (پیشرفت) از دوسیدن ( الساق) ریشه (رفتن) به پیشوند (پیش ) ساخته شده است و واژه ( گفتار ) از ریشه گفتن و پسوند ( آر) ساخته شده است." شماره واژه‌هایی که با چند ریشه و پسوند و چند پیشوند می توان ساخت بسیار زیاد است. با ۱۵۰۰ ریشه و ۱۵۰ پسوند می شود ۲۲۵۰۰۰= ۱۵۰×‌۱۵۰۰ واژه ساخت . با ترکیب این ۲۲۵۰۰۰ واژه با ۲۰۰ پسوند می شود ۴۵۰۰۰۰۰۰= ۲۰۰× ۲۲۵۰۰۰ (چهل و پنج میلیون) واژه دیگر ساخت. در فارسی ترکیب های فراوان دیگری هم هست که به این شماره افزوده می شود. مانند ترکیب اسم با صفت چون ( روش اول ) و پیوند اسم با اسم چون ( خردپیشه ) و فعل با صفت چون و فعل با فعل چون ( گفت و شنود ).

نویسنده: اسفندیار معتمدی