كتابخانه های تخصصی زنان

بی تردید یكی از عناصر ضروری تحقیق و پژوهش در هر رشته ای ایجاد و گسترش كتابخانه های تخصصی آن رشته است كه علاوه بر ایفای نقش پررنگ در رشد و بالندگی آن حوزه علمی, سبب روزآمد شدن فضای تحقیقات و آگاهی از آخرین تئوری های مطرح خواهد بود به عنوان شاهدی بر اهمیت قابل ملاحظه ی جایگاه كتابخانه ها در سطح جهانی, می توان به نزاع اروپایی ها با بنیانگذاران شركت گوگل اشاره كرد

بی تردید یكی از عناصر ضروری تحقیق و پژوهش در هر رشته‏ای ایجاد و گسترش كتابخانه‏های تخصصی آن رشته است كه علاوه بر ایفای نقش پررنگ در رشد و بالندگی آن حوزه علمی، سبب روزآمد شدن فضای تحقیقات و آگاهی از آخرین تئوری‏های مطرح خواهد بود. به عنوان شاهدی بر اهمیت قابل ملاحظه‏ی جایگاه كتابخانه‏ها در سطح جهانی، می‏توان به نزاع اروپایی‏ها با بنیانگذاران شركت گوگل اشاره كرد. پروژه google printكه در ماه دسامبر ۲۰۰۴ مفاد آن اعلام شد و موجب برانگیخته شدن موجی از نگرانی در میان اروپایی‏ها گردید پروژه‏ای است كه در آن میلیون‏ها كتاب موجود در كتابخانه‏های چهار دانشگاه اكسفورد، هاروارد، استنفورد و میشیگان، بعلاوه كتب موجود در كتابخانه عمومی شهر نیویورك، اسكن شده و به صورت آن لاین در اختیار مخاطبان قرار خواهد گرفت. تصمیم گوگل باعث شد اروپا از تسلط فرهنگ انگلو امریكایی و حكمرانی یك جانبه آن بر عرصه اندیشه و فكر جهانی ابراز نگرانی جدی كند. در مقابل سران كشورهای اروپایی برای مبارزه‏طلبی گوگل، تصمیم به راه اندازی كتابخانه دیجیتالی دارند.[۱] روزنامه جام جم - ویژه نامه كلیك - ش ۴۷ - ۲۵، اردیبهشت ۱۳۸۴.

گرچه در نگاه اول، كتابخانه‏ها را محل گردآوری منابع علمی صرف می‏دانیم، اما در علوم انسانی و بویژه جامعه‏شناسی، هر كتابخانه می‏تواند هویتی منحصر به فرد داشته و بیانگر شیوه‏ای از تفكر باشد. كتابخانه‏ها به همه تنوع‏های موضوعی و تكثیر آرایی كه در آن‏ها وجود دارد، می‏توانند در جهت دهی به دانشجویان و پژوهشگران تاثیر داشته باشند. كتابخانه‏ها به لحاظ اصل علمی بودن باید به دور از انحصار و تك صدایی شدن باشند، اما در بهترین حالت هم آنها نماد یك نگرش هستند و از این رو هر چه تعداد شان بیشتر باشد، كثرت اندیشه‏های موجود در ورای هر كدام از آنها می‏تواند به گردآوری بهتر تمامی منابع علمی كمك كند.

در كشور ما رشته مطالعات زنان چند سالی است كه در دانشگاه‏های مختلف تاسیس شده است و نهادها و سازمان‏های بسیاری مدعی تلاش برای احقاق حقوق زنان و آگاهی بخشی به آنان هستند.

بحث در خصوص بود و نبود رشته مطالعات زنان و چگونگی و چرایی آن خارج از موضوع این گزارش است؛ اما با فرض پذیرش ضرورت تحقیق كارشناسی در حوزه زنان، تاسیس كتابخانه تخصصی اولین نیاز هر سازمان یا نهاد فعال زنان خواهد بود.

در بخش آغازین این گزارش كه با هدف معرفی و بررسی كتابخانه‏های تخصصی زنان تهیه گردیده است، لازم است متذكر شویم، میزان اطلاع رسانی و معرفی كتابخانه‏هایی از سوی نهادهای متولی آنان بسیار ضعیف بود به نحوی كه در اولین مرحله شناسایی كتابخانه‏ها یعنی جستجوی اینترنتی، تنها موفق به شناخت دو سه مورد كتابخانه شدیم كه از میان آنها البته برخی تخصصی زنان نبود و سایر كتابخانه‏ها از طریق جستجوی میان NGOهای مربوط به زنان، نهادهای فرهنگی اجتماعی نسبتاً معروف، محیطهای‏

دانشگاهی، فعالان زنان، كمیسیون‏های بانوان برخی استان‏ها و... شناسایی گردید كه درصد قابل توجهی از آنها صرفاً نامشان به كتابخانه تخصصی زنان مشهور شده بود و عملاً تنها سالن مطالعه‏ای برای زنان داشتند.

بنابراین گزارش لزوماً كامل و بی‏نقص نیست، ممكن است در گوشه و كنار كشور كتابخانه‏هایی كوچك اما فعال باشند كه به علت عدم اطلاع رسانی مناسب از قلم افتاده‏اند. لذا نویسنده بر خود فرض می‏داند از كلیه كتابخانه‏های تخصصی زنان كه نامی از آنها ذكر نگردیده است دعوت نماید نسبت به معرفی و تبیین فعالیت‏های خود اقدام نماید. زیرا در عصری كه ارتباطات و اطلاعات حرف نخست را می‏زند، یك حركت و اقدام فرهنگی هر چند متعالی باشد، در صورتی كه نتواند با ابزارهای ارتباطی، خود را در معرض نقد و محك دیگران قرار دهد، عقیم خواهد ماند.

● پژوهشكده زنان الزهرا

پژوهشكده زنان الزهرا به عنوان یك پژوهش دانشگاهی ویژه زنان، به منظور سازمان دهی تحقیقات پیرامون مسائل زنان و ادامه راهبردهای اجرایی در خصوص مشكلات زنان در تاریخ ۱/۲/۱۳۷۷ آغاز به كار نمود. كتابخانه‏ی این پژوهشكده شامل ۳۰۰۰ عنوان كتاب فارسی و لاتین و ۲۳ عنوان نشریه است. در این میان، كتابهای مرجع و كتاب‏های خارج از حوزه تخصصی زنان نیز به چشم می‏خورد. كتابخانه‏ی پژوهشكده زنان عضوگیری ندارد و فقط دانشجویان دانشگاه الزهرا می‏توانند از آن استفاده كنند. سایر افراد تنها می‏توانند در محل كتابخانه، كتاب‏ها و نشریات را مطالعه كنند.

با وجود تعداد كم كتب كتابخانه‏ی پژوهشكده، این كتابخانه از آنجا كه بسته به نیاز دانشجویان رشته مطالعات زنان دانشگاه و كتاب‏های مورد تقاضای آنها گسترش پیدا می‏كند، پتانسیل تبدیل به یكی از كتابخانه‏های قوی تخصصی زنان در سطح كشور را دارا است.

از بدو تاسیس دبیرخانه‏ی شورای اجتماعی زنان در سال ۱۳۶۶ زیر نظر شورای عالی انقلاب فرهنگی، هسته‏ی كتابخانه‏ی تخصصی زنان درون این دبیرخانه شكل گرفت.

این كتابخانه ۴۶۰۰ جلد كتاب فارسی و لاتین دارد كه قریب ۹۰۰ عنوان آن را موضوعات ویژه زنان تشكیل می‏دهد.

همچنین ۴۰ عنوان نشریه در موضوع زن و خانواده و ۱۵۵۰ گزارش اعم از طرح‏های پژوهشی و تحقیقاتی با موضوعات مختلف در این كتابخانه گردآوری شده است. كتابخانه‏ی این دبیرخانه، داخلی محسوب شده و از آنجا كه عضوگیری ندارد، تنها اعضای شورای فرهنگی اجتماعی زنان و افرادی كه معرفی نامه دارند می‏توانند از آن استفاده كنند.

كتابخانه‏ی شورا از لحاظ موضوعی فراتر از موضوع زنان است و ضروری است از لحاظ تخصصی نیز توسعه یافته و استفاده عموم از آن امكان‏پذیر شود، ایجاد فضای رقابتی با سایر كتابخانه‏ها برای ارائه بهترین خدمات به پژوهشگران و علاقه‏مندان مسائل زنان می‏تواند به بهینه سازی وضعیت كتابخانه‏های‏ زنان منجر می‏شود.

گرچه سیستم رایانه‏ای كتابخانه شورا فعال نیست. اما پایگاه كتاب‏شناسی مركز اطلاعات و آمار زنان - كه شورای فرهنگی اجتماعی زنان طبق مصوبه سال ۱۳۷۸ شورای عالی انقلاب فرهنگی موظف به تاسیس آن گردید - را می‏توان یكی از قوی‏ترین سایت‏های اطلاعاتی زنان به شمار آورد. این پایگاه شامل معرفی كتب مختلف در حوزه مسائل زنان است و اطلاعات آن از طریق جستجو برحسب عنوان، موضوع، نویسنده و سایر فیلدهای مربوط به كتاب قابل ارزیابی است. در این پایگاه علاوه بر اطلاعات شناسنامه‏ای، كتابخانه یا محل نگهداری، طرح جلد و چكیده كتاب نیز وجود دارد. همچنین سایت مشتمل بر پایگاه‏های اطلاعاتی مفید و كاربردی دیگری همچون آمار، آیات، اخبار، اسامی، استفتائات، تحقیقات، روایات، سخنان، قوانین، مقالات و نشریات است.

● كتابخانه مركز امور مشاركت زنان

مركز امور مشاركت زنان(دفتر ریاست جمهوری) به منظور تأمین نیازهای اطلاعاتی كاربران و پژوهشگران اقدام به راه اندازی كتابخانه تخصصی زنان در بهمن ماه ۱۳۷۶ نموده است. این كتابخانه كه بنا بر اظهارات مسئول آن با ۳۰۰۰ جلد و ۱۹۰۰ عنوان شروع به كار نمود، اكنون بیش از ده هزار نسخه كتاب فارسی، عربی و انگلیسی دارد و از بخش‏های مخزن، مرجع، نشریات ادواری، گزارشات و رایانه تشكیل شده است. این كتابخانه با سیستم باز اداره می‏شود و منابع موجود در آن با رده‏بندی‏lc ( congresslibrary) طبقه بندی شده است. منابع مرجع مشتمل بر ۸۰۰ جلد كتاب از جمله لغت نامه‏ها، دایره المعارف‏ها، سالنامه‏ها و... است. بخش نشریات ادواری دارای ۵۰ عنوان نشریه تخصصی فارسی و ۲۰ عنوان نشریه انگلیسی است. همچنین، نشریات فارسی زبان چاپ داخل و خارج از كشور و نیز آرشیو آن دسته از نشریات مربوط به زنان كه پس از انقلاب منتشر شده‏اند در این بخش موجود می‏باشد.

در بخش گزارش حدود ۱۲۰۰ عنوان گزارش فارسی و انگلیسی در موضوعات مختلف زنان وجود دارد كه نمایه سازی و چكیده نویسی شده‏اند. شرایط عضویت در كتابخانه مركز مشاركت، ارائه دو قطعه عكس، یك برگ فتوكپی شناسنامه، معرفی نامه از دانشگاه یا سازمان متبوع و پرداخت هزینه سالانه ۲۰۰۰ ریال است. اعضای كتابخانه براساس مقررات داخلی كتابخانه می‏توانند از منابع استفاده نمایند و استفاده عموم، جهت مطالعه و بهره داری از اطلاعات موجود در كتابخانه تخصصی زنان بلامانع است. این كتابخانه هم اكنون ۱۵۰۰ عضو دارد.

● در حاشیه كتابخانه تخصصی مركز امور مشاركت‏

با توجه به گزارش اجمالی كتابخانه مركز مشاركت زنان كه براساس اظهارات مسؤول كتابخانه و بروشور موجود در این كتابخانه تنظیم گردیده بود، در وهله اول تنوع بخش‏ها و تكثیر منابع این ذهنیت را در فرد ایجاد می‏نماید كه قاعدتاً باید این كتابخانه حرف اول را میان كتابخانه‏های تخصصی زنان بزند، اما واقعیت مطلب چیز دیگری است.

یك نگاه گذرا بر كتب داخل قفسه‏ها بزودی نشان می‏دهد كه همه كتب، زنانه نیست. البته در خصوص كتب مرجع كه فضای زیادی از كتابخانه را به خود اختصاص داده است(از جمله فرهنگ معین، تفسیر المیزان، تاریخ تمدن، سخنوران معاصر، فرهنگ افسانه‏های مردم ایران و...) توقع زنانه بودن موضوعات نمی‏رود اما در مورد سایر كتاب، تنوع موضوعات از مسائل اجتماعی بطور عام، پزشكی زنان، روانشناسی كودك و نوجوان گرفته تا طالع بینی چینی، قصه‏های هزار و یك شب و انواع رمان‏ها گسترده است. و البته كتبی چون مجموعه اولین دانشگاه آخرین پیامبر، كیمیای سعادت، حصان شیخ صدوق، تحف العقول ووو... نیز در كتابخانه تخصصی زنان به چشم می‏خورد. همه اینها را كه بگذاریم كنار هم با دو و سه نسخه بودن اكثر كتب كتابخانه این سؤال بیشتر در ذهن تقویت می‏شود كه تعداد واقعی عناوینی كه با موضوع زنان در ارتباط(بطور مناسب و معقول) است چه رقمی است؟ و البته پاسخ سؤال با یك جست‏وجوی رایانه‏ای مشخص می‏شود، فقط ۱۳۶۹ عنوان كتاب فارسی و سایر كتب از یك كتابخانه تخصصی زنان عملاً خارج می‏شود.(توجه شود كه در این جست‏وجوی رایانه‏ای با بازترین محدوده موضوعی زنان در گسترده‏ترین ركوردهای اطلاعاتی صورت گرفته است). البته باید به این رقم كتب عربی و لاتین را كه آنهم تعدادی از قفسه‏های كتابخانه را به خود اختصاص داده بوده افزود.

● سطر نشریات ادواری و مجلات‏

اولین چیزی كه از یك كتابخانه تخصصی در خصوص نشریات آن انتظار می‏رود كامل بودن عناوین مجلات آن است كه البته قضاوت براساس قفسه نمایش مجلات است. در این قسمت شاید نمایش كلیه نشریات ادواری میّسر نباشد اما در كنار مجلاتی كه به لحاظ موضوع، بومی بودن و... در اولویت‏های بعدی نمایش اند، ارائه مجلات و فصلنامه‏های تخصصی زنان كشور باید در اولویت باشد. اما برخلاف تصور مراجعه كننده در میان فقدان(نمایش) برخی مجلات تخصصی زنان كه از لحاظ علمی از بسیاری مجلات ارائه شده البته قویتر و قابل توجه‏تر است، با نمایش چند شماره‏ای برخی مجلات از قبیل ژورنال‏های لباس آرایش صورت، جواهرات و... روبه‏رو می‏گردد و این سؤال در ذهن نقش می‏بندد كه این آشفتگی آیا از بی‏سیاستی است یا از سیاست خاص؟! مخصوصاً كه مراجعه كننده اغلب مجلات موجود در كتابخانه را محدود به مجلات نمایش داده شده تلقی می‏نماید كه امری است طبیعی.

● مقالات و پایان نامه‏ها

هر چند تعداد پایان نامه‏های این كتابخانه در وهله اول مطلوب به نظر می‏رسد، اما كماكان كتابخانه در این بخش نیز از همان معضل پراكندگی و دور شدن از موضوع رنج می‏برد. در خصوص مقالات و دیگر مدارك كتابخانه نیز باید اذعان نمود سیستم جست‏وجوی مقالات و... بسیار مطلوب است و تنوع عناوین و موضوعات آن به نحوی است كه ولو در حد آدرس هم كه باشد پژوهشگر دست خالی از این بخش بیرون نخواهد رفت.(البته به شرطی كه كتابدار سرور كاربر را از مركز قطع ننماید و اجازه كار به او بدهد!!!)

● حرف آخر

وقتی از مسؤول كتابخانه مركز مشاركت راجع به دیگر كتابخانه‏های تخصصی زنان پرسش شد، با تعجب پرسید: مگر كتابخانه تخصصی دیگری در حوزه زنان در كشور وجود دارد؟! البته این سؤال بسیار معنا داری است. اما از اینهم كه بگذریم باید گفت: از مركز مشاركت زنان به عنوان مركزی كه با حمایت دولت، داعیه پرداختن به مسائل و معضلات زنان را دارد و از حیث نقطه امید بسیاری بانوان جامعه است، انتظار می‏رود توجه و اهتمام بیشتری در خصوص تكمیل موضوعات و عناوین كتب كتابخانه تخصصی زنان داشته باشند و در حالی كه كتب ارزشمندی در حوزه زنان در كشور تألیف می‏گردد، نسبت به تهیه و گردآوری آن توجه بیشتری صرف نماید. انتظار می‏رود در انجام یك كار مبنایی جهت فعالیت‏های علمی و پژوهشی دیگر و به روز نمودن كتابخانه از آراء و نظریات مختلف در حوزه زنان استفاده شود و در این زمینه دچار اعمال سلیقه شخصی نگردد و بالاخره اینكه جای بسیاری كتب در این كتابخانه خالی است.

مركز مطالعات زنان دانشگاه تهران با پشتیبانی مركز مشاركت زنان دفتر ریاست جمهوری در اردیبهشت ماه ۱۳۸۰ تاسیس شد. شاید عجیب باشد كه این مركز با تمامی فعالیت‏های گسترده و پژوهشی كه در مورد مسائل زنان انجام می‏دهد كتابخانه تخصصی ندارد. در واقع كتاب‏های تخصصی و مورد نیاز دانشجویان رشته مطالعات زنان دانشگاه تهران در كتابخانه دانشكده علوم اجتماعی است. فقدان كتابخانه تخصصی برای بزرگترین مركز آموزشی كشور در زمینه مطالعات زنان یك ضعف عمده محسوب می‏شود.

گمان می‏كنم در صورتی كه مركز مطالعات، همین تعداد كتاب اندك(آماری در این باره وجود ندارد، اما تعداد كتب زنان با توجه به جست‏وجوی رایانه‏ای كه دقیق هم نمی‏تواند باشد ۱۰۰۰ عنوان است) را از بطن كتابخانه دانشكده بیرون بكشد، به علت فضای دانشگاهی موجود می‏تواند پایه گذار كتابخانه‏ای خوب، حداقل برای دانشجویان رشته مطالعات زنان باشد. استناد مراكز دولتی فعال در حوزه زنان به وجود كتابخانه مركز مشاركت و عدم ضرورت برای تاسیس كتابخانه‏ی دیگری، چندان موجه به نظر نمی‏رسد همچنین در خصوص سایت این مركز،سایت دفتر مطالعات زنان تهران به زبان انگلیسی است، اما كتابشناسی یا امكان جست‏وجوی ویژه‏ای ندارد. و البته این خود نوعی ضعف به شمار می‏آید كه انتظار می‏رود مرتفع گردد.

● مركز فرهنگی زنان‏

یافتن آدرس مركز فرهنگی زنان به دلیل نداشتن تابلو بر سر در آن كمی مشكل است. این مركز برای ورود به آن باید از یك پاركینگ و چند ردیف پله نسبتاً باریك گذر كرد در زیرزمینی با ابعاد ۱۵۰ متر مربع قرار دارد كه كتابخانه تخصصی زنان مركز نیز در همین مجموعه است.

مركز فرهنگی زنان تشكلی غیر دولتی است كه در سال ۷۹ شكل گرفت و در مرداد ۱۳۸۰ به ثبت رسید. این مركز می‏كوشد مسائلی چون قتل زنان خیابانی، مشكلات زنان كارگر زن و صلح، خشونت علیه زنان و... را در قالب سمینار، كارگاه آموزشی، نمایشگاه و... به بحث و نقد بگذارد. از اعضای این مركز می‏توان به نوشین احمدی خراسانی، گردآورنده مجموعه «جنس دوم» و «فصل زنان» اشاره كرد. اولین فراخوان تاسیس كتابخانه این مركز در اسفند ۱۳۸۱ منتشر گردیده و با اهدای مجموعه از سوی خانم مهدخت صداقتی گام‏های نخست تاسیس آن برداشته شد.

با توجه به تبلیغات نسبتاً گسترده این مركز و افتتاح كتابخانه تخصصی زنان در هشتم مارس سال میلادی جاری، انتظار می‏رفت با كتب متنوع بسیاری در حوزه زنان مواجه شویم اما برخلاف تصور حجم قابل توجهی از كتب درون قفسه را كه به ادعای مسؤول كتابخانه حدود ۵۰۰۰ عنوان كتاب است، كتب غیر زنانه تشكیل می‏دهد و به نظر می‏رسد تنها ۱۳ و در خوشبینانه‏ترین وضعیت تنها نصف كتب موجود بطور مستقیم یا غیر مستقیم مرتبط به مسائل زنان باشد. این در حالی است كه صرفنظر از كتب مرجعی چون فرهنگ معین تاریخ تمدن، تاریخ بیهقی، تاریخ ایران و... حجم قابل توجهی از كتب موجود در این كتابخانه را، كتب ادبی، سیاسی و فلسفی تشكیل می‏دهد و البته این كتابخانه از فقدان كتبی با موضوعات فقهی، هنری، ورزشی و... به شدت رنج می‏برد.

عدم وجود حتی یك جلد كتاب عربی در این كتابخانه ضعف دیگری است كه در خصوص كتابخانه‏ای با ادعای تخصصی بودن و البته كامل بودن نمی‏توان از آن چشم پوشید به خصوص با توجه به موضوعات زنان مسلمان، فمینیست‏های اسلامی و عربی و یا آراء و نظریات مختلف فقهی، وجود كتب عربی ضرورتی انكارناپذیر و بدون جایگزین است.

در خصوص سیاست خرید و گردآوری كتب، طبقه بندی و یا لحاظ نوع مخاطب در این مجموعه به نظر می‏رسد سیاست واحدی وجود نداشته باشد. از آنجائیكه مركز فرهنگی زنان از سوی طیف‏های مختلف از فعالان زنان داخل و خارج كشور حمایت می‏گردد، طبیعی است در سیاست گذاری نیز به دلیل تأثیر مستقیم و غیر مستقیم تفكر حامیان خود گرفتار نوعی تشتّت و آشفتگی است كه البته معلوم نیست هر كدام از این نظرات(كه عموماً وارداتی خواهد بود) تا چه حد مناسب با نیاز جامعه ایرانی روز است.

(به عنوان نمونه، تنوع موضوعی كتب اهدایی خانم ژانت آفاری و میزان ارتباط آن با مسائل روز زنان ایران(ژانت آفاری، استاد تاریخ و پژوهش زنان دانشگاه پردو شیكاگو، رئیس انجمن بین المللی مطالعات ایرانیان است))

در هر صورت ساختار مصالح یك كتابخانه اگر قرار باشد بر مبنای كتب اهدایی حامیان متعدد آن شكل گیرد، اكثر كتب مشكلات خاص خود را در پی خواهند داشت كه تجمع و تكثیر كتب در برخی موضوعات خاص و فقدان كتاب در موضوعات دیگر یكی از معضلات آن است. بنابراین كتابخانه‏ای كه به علت عدم تكمیل برخی موضوعات ناقص تلقی شود آیا می‏تواند پاسخگوی پژوهشگران باشد؟!

بخش نشریات ادواری كتابخانه مركز فرهنگی زنان نیز به جز چند نشریه در حوزه زنان، قابل توجه نبوده و جای بسیاری نشریات تخصصی زنان در آن خالی است.در خصوص مقالات و گزارش... نیز بخش مجزایی در این كتابخانه دیده نشد این كتابخانه هنوز در مرحله طبقه بندی و برچسب زنی و ورود اطلاعات است و شاید پس از طی این مراحل بتواند به طور منسجم‏تر عمل نموده و تا حدی ضعف‏های یاد شده را مرتفع نماید. سایت مركز فرهنگی زنان(تریبون فمینیستی ایران) بیشتر در زمینه‏های خبری، ادبی، و وب نوشته‏های زنانه فعالیت می‏كند.

معصومه سادات سالك

---