بررسی علل آشوب تماشاگران فوتبال پس از دربی های بزرگ

خشونت در ورزش خاص فوتبال نیست و خشونت فوتبال نیز به منطقه ی جغرافیایی خاص یا فرهنگ ویژه ای محدود نمی شود

خشونت در ورزش خاص فوتبال نیست و خشونت فوتبال نیز به منطقه‌ی جغرافیایی خاص یا فرهنگ ویژه‌ای محدود نمی‌شود اما، از آنجا که خشونت و پرخاشگری، پدیده‌های روانی ـ اجتماعی هستند که در محیط‌های جمعی هیجان‌آور، امکان تجلی پیدا می‌کنند و فوتبال نیز بیش از دیگر ورزش‌ها زمینه‌ساز چنین محیطی به شمار می‌رود، خشونت در فوتبال بیش از رشته‌های ورزشی دیگر تجلی یافته و به آن توجه شده است.

«علل آشوب تماشاگران فوتبال پس از شهرآورد بزرگ ایران (از دیدگاه تماشاگران)» توسط رضا محمدکاظمی، محمود شیخ، مهدی شهبازی و نازنین راسخ مورد بررسی قرار گرفت.

در این تحقیق آمده است: اهمیت این مقوله سبب شده که از اواخر دهه‌ی ۱۹۶۰ میلادی پژوهشگران و نظریه پردازان علوم اجتماعی با توجه ویژه به مساله خشونت‌گرایی تماشاگران فوتبال، تفسیرهای متفاوتی از رفتار خشونت آمیز آنان ارایه دهند و دلایل زیادی را درباره‌ی این پدیده مطرح کنند که گستره‌ی آنها از دگرگونی‌های کلان اجتماعی تا عوامل خرد را دربرمی‌گیرد.

از نظر مفهومی، خشونت به معنای بروز ناگهانی و انفجارگونه‌ی نیرویی است که صورتی تهدید کننده، مخرب و آسیب رسان به خود می‌گیرد. به طور معمول گروهی از طرفداران یک تیم ورزشی، با هماهنگ کردن کوشش‌ها و فعالیت‌های خود سعی می‌کنند توفیق بیشتر تیم خود را دنبال کنند و تحقق بخشند. این کار برای ایشان یک ارزش است. آنان گاهی در این فرهنگ در این هدف‌گیری از هیچ کوششی حتی به قیمت ایجاد ناهنجاری و آسیب‌های اجتماعی فروگذار نمی‌کنند.

پدیده‌ی خشونت در سه سطح قابل تحلیل است: سطح اول مربوط به خشونت و پرخاشگری تماشاگران و طرفداران مسابقات فوتبال است که در قالب هواداری از تیم‌های محبوب‌شان علیه یکدیگر و گاه در مورد اموال و داریی‌های عمومی انجام می‌پذیرد؛ سطح دوم خشونت و پرخاشگری علیه بازیکنان است و سطح سوم خشونتی است که بین بازیکنان در زمین مسابقه روی می‌دهد. در بین سطوح سه گانه برشمرده، سطح اول به دلیل دامنه و عواقب وسیع‌تر، در پژوهش‌های گذشته بیشتر مورد توجه قرار گرفته است.

دال لاگو با تاکید بر ویژگی‌های ورزش فوتبال سه عامل را محرک رفتارهای خاص طرفداران آن معرفی کرد: نخست اینکه فوتبال به طرفدارانش اجازه می‌دهد که عمیق‌ترین احساسات خود را نسبت به بعضی نمادها و قراردادهای زبانی نشان دهند که این موضوع زمینه‌ای برای ایجاد تقسیمات اجتماعی و از جمله تقسیم طرفداران به گروه‌های دوست و دشمن می‌شود. دوم اینکه فوتبال مسابقه‌ای ساده بین دو تیم نیست، بلکه از دید طرفداران، مسابقه‌ی فوتبال فرصتی برای نبردی تشریفاتی است. چنین تشریفات و رسومی ممکن است در موقعیت‌های خاص و پیش بینی نشده‌ای به زد و خوردهای بدنی مبدل شود. علت سوم به نظر لاگو این است که ورزشگاه مکانی است برای بازی، نه حضور افراد؛ در حالی که از دیدگاه طرفداران بازی، میدان مسابقه نمادینی است که در آن نبردهایی بین گروه دوست و دشمن انجام می‌گیرد.

پژوهش حاضر از نوع پیمایشی است که در آن به بررسی علت‌های بروز خشونت در بین تماشاگران فوتبال پرداخته شده است. جامعه‌ی آماری این تحقیق شامل همه‌ی افرادی است که برای دیدن شصت و یکمین مسابقه‌ی فوتبال بین تیم‌های استقلال و پرسپولیس به ورزشگاه آزادی آمده بودند.

در این پژوهش یافته‌ها در دو بخش توصیفی و استنباطی تجزیه و تحلیل شدند.

براساس نظریه‌ی نقش، پایگاه اقتصادی – اجتماعی افراد در تبیین نقشی که افراد در موقعیت‌های مختلف به عهده می‌گیرند، موثر است. به بیان دیگر، بسته به موقعیت اجتماعی و وضعیتی که هر فرد از لحاظ شغلی و اجتماعی دارد، اهمیت نقش او در بعضی مواقع بیشتر و یا کمتر می‌شود. براین اساس انتظار واکنش خشونت‌آمیز از افرادی که پایگاه اقتصادی – اجتماعی ضعیف یا تحصیلات کم یا شغل نامناسب دارند، بیشتر است. در عین حال بعضی از دیدگاه‌های زیست شناختی و تبیین‌های غریزی نیز موید این عقیده‌اند که افراد مجرد، پتانسیل خشونت را بیش از دیگران دارا هستند، زیرا انرژی نهفته‌ شده‌ی ناشی از قوی‌ترین غریزه، یعنی غریزه‌ی جنسی را با روان و ناخودآگاه خود ذخیره دارند و در مواردی که ترس از مجازات کا هش یابد، مانند محیط داخل ورزشگاه‌ها، ممکن است این انرژی نهفته به صورت رفتار خشونت‌آمیز تجلی پیدا کند. همچنین براساس نظریه‌های روانشناسی، دوران جوانی، دوران هیجان جویی و تنوع طلبی است که به بروز رفتارهای پرخطر و بی‌باکانه منجر می‌شود. جوانان به دلیل برخورداری از انرژی سرشار جسمانی و روانی آمادگی بسیار زیادی برای دست زدن به کارهای عجیب و نامعقول دارند. آنان می‌کوشند با پرداختن به کارهای هیجان‌انگیز و شگفت آور، ضمن ارضای هیجان‌جویی خویش، توجه دیگران را به خود جلب کنند. حسن تنوع طلبی و احساسات نیز در دوران جوانی بسیار قوی است و عقل محاسبه‌گر در این دوران تحت تاثیر احساسات قرار می‌گیرد.

نتایج بدست آمده از این پژوهش حاکی از آن است که آن دسته از پاسخگویان که گرایش آنان به خشونت و رفتار خشونت آمیز در حد "زیاد و خیلی زیاد" ارزیابی شده است، اغلب مجردند، کمتر از ۲۵ سال دارند و تحصیلات‌شان کمتر از دیپلم است. همچنین بیشترشان پایگاه اقتصادی ـ اجتماعی ضعیف‌تری دارند. تحصیلات والدین این دسته از پاسخگویان در بیشتر موارد کمتر از دیپلم است.

یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که بین وضعیت تاهل پاسخگویان و شغل آنان با رفتار خشونت‌آمیز رابطه‌ی معنی‌داری وجود دارد. همچنین بین سن و تحصیلات پاسخگویان و گرایش و رفتار خشونت‌آمیز آنان رابطه‌ی معکوس معناداری مشاهده می‌شود.

در نظریه‌ی یادگیری اجتماعی اشاره می‌شود که انسان ذاتا پرخاشجو نیست، بلکه پرخاشگری رفتاری اجتماعی است که از راه تجربه‌ی مستقیم یا مشاهده‌ی رفتار دیگران آموخته می‌شود. نظریه پردازان در تحلیل رفتارهای خشونت آ‌میز و پرخاشجویانه توجه خاصی به رسانه‌های همگانی دارند. نتایج تحقیقات قبلی و نیز مصاحبه با استادن حوزه‌ی جامعه شناسی ورزشی و پژوهشگرانی که روی محتوای مطالب رسانه‌ها در این دوره متمرکز شده‌اند حاکی از آن است که در میان رسانه‌ها، نشریات ورزشی به طور خا ص با ارایه مطالب تحریک آمیز سبب ایجاد پتانسیل خشونت در بین تماشاگران می‌شوند. این نتایج در پژوهش حاضر نیز مورد تایید قرار گرفته است.

براساس نظریه‌ی محرومیت ـ تهاجم، محدودیت‌ها به عنوان محرک‌هایی برای بروز رفتارهای تهاجمی عمل می‌کنند. بنابراین محدودیت در امکانات رفاهی و بهداشتی، محدودیت سرویس‌های رفت و آمد، محدودیت‌های ایجاد شده توسط نیروی انتظامی و مسوولان ورزشگاه‌ها و... انگیزه‌ی افراد را برای نشان دادن به خشونت و رفتارهای تهاجمی افزایش می‌دهد. براساس این نظریه، افراد به واسطه‌ی نیروهای محدود کننده‌ی بیرونی و نه انگیزه‌های ذاتی و درونی برای توسل به خشونت تحریکت می‌شوند. یافته‌های پژوهش در این بخش حاکی از رابطه‌ی معنادار و مستقیم عوامل محیطی ورزشگاه با گرایش به خشونت و رفتار خشونت‌آمیز تماشاگران است. به طوری که هر چه نارسایی عوامل محیطی بیشتر شود، گرایش پاسخگویان به خشونت و بروز واکنش‌های خشونت آمیز در رفتار آنان نیز افزایش می‌یابد.

براساس نظریه‌ی تاثیر گروهی و رفتار و هیجان جمعی، خصوصیات رفتاری تماشاگران فوتبال تابع قوانین حاکم بر رفتارهای جمعی است که ناگهانی بودن، نقض رفتارهای ساختار یافته‌ی اجتماعی و هنجار ستیزی از مشخصه‌های چنین رفتارهایی است. تحت تاثیر چنین جوی، تماشاگران ممکن است واکنشی نشان دهند که در محیط‌های دیگر راضی به نشان دادن آن نیستند. چنین واکنشی به این تصور برمی‌گردد که محیط ورزشگاه به دلیل تجمع جمعیتی بسیار، محیطی ناآشناست که در آن افراد همدیگر را نمی‌شناسند و رفتارشان کنترل نمی‌شود. براین اساس، هرچه تلقی فرد از جو ورزشگاه به فضای گفته شده نزدیک‌تر باشد، راحت‌تر تحت تاثیر رفتارهای جمعی قرار می‌گیرد.

یافته‌های پژوهش حاضر، مبنی بر وجود رابطه‌ی مستقیم و معنی‌دار بین جو ورزشگاه و گرایش به رفتار خشونت‌آمیز تماشاگران، تاییدی بر درستی این نظریه است. براساس یافته‌های پژوهش در این بخش، هرچه تصور تماشاگران از جو ورزشگاه به عنوان مکانی بدون قید و بند و کنترل و تحت غلبه‌ی رفتارهای جمعی قوی‌تر باشد، گرایش آنان به خشونت و بروز واکنش‌های خ شونت‌آمیز در رفتار آنان، بیشتر می‌شود.

به نظر می‌رسد آموزش تماشاگران یا به قول رسانه‌ها "فرهنگ‌سازی" و نیز بهبود عوامل محیطی موثر بر خشونت و پرخاشگری، از جمله راهکارهای اساسی کنترل این پدیده‌ی اجتماعی به شمار می‌رود.