بخشودگی گناه از منظر عرفان اسلامی

در مبانی اسلامی و با توجه به نص قرآن و سیره حضرت رسول اکرم ص و ائمه هدی ع به نکته ای توجه عمیق شده و آن بخشودگی گناه بشر در پیشگاه خالق است به واسطه رحمت بی منتهای الهی که شامل تمام فرزندان آدم می شود یعنی بشر به هر اندازه ای که گناهکار باشد, اگر رو به سوی مبدا و معبود خویش گرداند و به او نظر کند انوار رحمت حق تعالی او را در بر گرفته و از ناپاکی می رهاند

در مبانی اسلامی و با توجه به نص قرآن و سیره حضرت رسول اکرم (ص) و ائمه هدی (ع) به نکته‌ای توجه عمیق شده و آن بخشودگی گناه بشر در پیشگاه خالق است به واسطه رحمت بی‌منتهای الهی که شامل تمام فرزندان آدم می‌شود؛ یعنی بشر به هر اندازه‌ای که گناهکار باشد، اگر رو به سوی مبدا و معبود خویش گرداند و به او نظر کند انوار رحمت حق تعالی او را در بر گرفته و از ناپاکی می‌رهاند.

از منظر عرفان اسلامی و عرفای حقه شخص گناهکار که روی به حق نموده و از گناه خویش رویگردان است باید ایمان داشته باشد که حضرت خداوندی جل جلاله رحمان است و رحیم، غفور است و کریم و دستگیر همه کس در حالت عجز و تاکید فراوانی بر این ایمان که رشته پیوند بشر است با آفریدگار خویش شده است. در تفکر اسلامی چون بشر مخلوق حق تعالی است و خداوند آفریده خویش را به غایت دوست می‌دارد که اگر این چنین نبود، او را آیینه جمال خویش نمی‌ساخت، لذا سمت و سوی کفه ترازوی بخشش سنگین‌تر از مجازات و عقاب است (آفریدم خلق تا جودی کنم) چه در قرآن کریم نیز بسیار با صفات حضرت حق که شامل عفو و بخشش است مانند رحمان، رحیم، کریم، غفور و... بر می‌خوریم و نیز در احادیث و روایاتی که از معصومین (ع) به ما رسیده به این گونه نگرش و تفکر اشاره شده برای مثال در صحیفه سجادیه در باره بخشش بیکران الهی از زبان امام چهارم شیعیان می‌خوانیم: و انت الذی عفوه اعلی من عقابه؛ و تویی آن کس که بخشش​​ات بزرگ‌تر است از عقابت۱.

البته ذکر این نکته ضروری است که رحمت و بخشش الهی بی‌منتهاست اما، از نگاه عرفانی و با توجه به آموزه‌های پاک اسلام، خداوند از ۲ گناه بشر که یکی در قبال آفریدگار خویش و دیگری در قبال مخلوقات است، امکان دارد از حق خویش بگذرد اما از حق مخلوق خویش هیچگاه نگذرد، چون این امر با عدالت خداوند منافات دارد، حال چه این ظلم یا تعدی در قبال انسان دیگر یا حیوان یا گیاهی صورت پذیرد، در هر صورت شخص موظف است عمل انجام گرفته را در این دنیا جبران نماید؛ البته رو به سوی حق نمودن همان اقدام برای جدایی از ناپاکی و تلاش جهت جبران مافات از انسان است و نیز مدد خواستن از الطاف بیکران الهی برای تبدیل سیئات خویش به حسنات در این دنیاست. در دیدگاه روان‌شناختی عرفانی نیز اگر فردی مرتکب گناهی شده باشد دچار عذاب وجدان و دغدغه روحی و روانی می‌گردد که اگر این امر شدت یابد به سوی افسردگی و خمودی پیش خواهد رفت، لذا با توجه به تعالیم قرآن «از رحمت خداوند نومید نشوید. در حقیقت خداوند همه گناهان را می‌آمرزد» (الزمر / ۵۳) امید به بخشش الهی را مورد نظر و توجه قرار داده و شوق عفو و بخشش را می‌پروراند که وجود توبه دلیل بر امکان برگشت است از سوی ظلمانی به سمت نورانی، چون خداوند بسیار توبه‌پذیر و مهربان است تا جایی که بخشش و عفو الهی سیئات را به حسنات مبدل می‌گرداند: «مگر کسی که توبه کند و ایمان آورد و کار شایسته کند پس خداوند بدی‌هایشان را به نیکی‌ها تبدیل می‌کند....» ( فرقان/۷۰) نکته قابل توجه اینجاست که این امر چنان مهم و لازم الاجراست که ناامیدی از آن (بخشش و عفو خداوندی) را جزو گناهان نابخشودنی قلمداد نموده و بندگان را از آن برحذر می‌نماید؛ حضرت امیر (ع) در نهج‌البلاغه می‌فرمایند: در شگفتم از آن که نومید است و آمرزش خواستن تواند.۲

این تفکر در اندیشه عرفای مسلمان نیز به زیبایی نمودار گشته و در قالب جملاتی نغز یا به زبان شعر بیان شده است که چون نظر بر عظمت و بزرگی ساحت جانان داشته‌اند، خود را ذره‌ای بیش ندانسته و رحمت بی‌منتهای الهی را همواره بیشتر و بزرگ‌تر از خویش و گناهان مرتکب شده دیده‌اند و امید بر این بخشش داشته‌اند.

برای نمونه حافظ می‌فرماید: عفو الهی بکند کار خویش / مژده رحمت برساند سروش / عفو خدا بیشتر از جرم ماست / نکته سر بسته چه گویی خموش

یا ابوسعید ابوالخیر می‌فرماید: دارم گنهی ز قطره باران بیش / از شرم گنه، فکنده‌ام سر در پیش/ آواز آمد که غم مخور ای درویش / تو در خور خود کنی و ما در خور خویش

و نیز خیام نیشابوری می‌فرماید: من گرچه بدم صاحب این بنده تویی / کس را چه گنه که آفریننده تویی

توجه به این نوع نگرش که بر خاسته از رحمت بیکران آفریدگار عالم است و نشان دهنده تفضل بی مانند او بر بندگان خویش است، انسان را به ساحت حضرت حق نزدیک‌تر و مانوس‌تر نموده و از بار سنگین یاس و ناامیدی می‌رهاند و به سوی نورانیت هدایت می‌کند که همانا خداوند الرحم الراحمین است.

پی‌نوشت‌ها:

۱ ـ صحیفه سجادیه، دعای شانزدهم، طلب آمرزش

۲ ـ نهج البلاغه، ترجمه دکتر سید جعفر شهیدی، کلمات قصار، شماره ۸۷

امیر هاشم‌پور