در جست وجوی حقیقت روی پرده نقره ای

نگاهی به فیلم های خارجی حاضر در ششمین جشنواره بین المللی فیلم مستند ایران

سال‌هاست یکی از ایراداتی که به جشنواره‌های سینمایی متنوع و متعددی که در کشورمان برگزار می‌شود وارد می‌کنند، مربوط به بخش بین‌الملل آنها و نمایش فیلم‌های خارجی است. اعتراض‌ها نسبت به پخش فیلم‌های خارجی عمدتا ضعیف یا مهجور در جشنواره معتبری مانند فجر باعث شد که سال گذشته حتی نمایش‌های خارجی در سینمای رسانه‌ها کنسل شود. در روزگاری که هر فیلمی هر کجای دنیا روی پرده می‌رود سریعا از طریق اینترنت یا شبکه‌های خارجی می‌توان آن را رصد کرد، انتخاب فیلم‌های خارجی برای نمایش در یک جشنواره معتبر و دعوت از اهالی بنام سینمای جهان اهمیت دوچندانی پیدا می‌کند. البته که در حرف آسان است و در عمل سخت بخصوص که در زمینه دعوت از سینماگران فقط حوزه‌های فرهنگی تصمیم‌گیر نیستند و باید به دیپلماسی و منافع روز کشور هم توجه نشان داد. با وجود همه این حرف‌ها برای سینمادوستان همیشه دیدن فیلم‌های خارجی روی پرده عریض سینما و در سالن تاریک جذاب بوده است. اما در جشنواره بین‌المللی فیلم‌های مستند ایران (سینما حقیقت) قضیه کاملا فرق می‌کند. در شش دوره‌ای که این جشنواره برگزار شده، همیشه بخش بین‌الملل از مهم‌ترین و جذاب‌ترین بخش‌های جشنواره بوده است. مستندهای خارجی که به سینما حقیقت می‌آیند چه در ادوار گذشته و چه امسال از بهترین‌های جهان هستند. مستندهایی که اتفاقا خوب است مستندسازان ایرانی که فیلم‌هایشان در بخش مسابقه هم شرکت کرده، آنها را ببینند تا بدانند مستندسازی فقط داشتن یک ایده از زندگی واقعی نیست بلکه به فرم و کارگردانی و خلاقیت نیاز دارد. درست مثل یک فیلم داستانی و چه بسا که ساختن یک مستند خوب بسیار سخت‌تر از فیلم داستانی باشد.

اصلا مادر سینما، گونه مستند است. اولین فیلم‌هایی که برادران لومیر اکران کردند درحقیقت همگی مستند بودند: صحنه ورود قطار به ایستگاه یا خروج کارگردان از کارخانه. حیف که در کشور ما خیلی به فیلم‌های مستند بها داده نمی‌شود با این وجود همیشه مسئولان برگزاری سینما حقیقت در انتخاب مستندهای خوب وسواس زیادی به خرج داده‌اند و دوستداران سینمای مستند را ناامید نکرده‌اند. اولین دوره که به هر حال آزمون و خطا بود و جای کار داشت اما دومین دوره سینما در حقیقت یکی از بهترین دوره‌هایی بود که هر جشنواره مستندی در جهان می‌توانست به خود ببیند. سالی که مستند تحسین شده «شیکاگو ۱۰» اکران شد و سالن سینما فلسطین تقریبا پر بود. مستندی با شیوه روایتی نو از تظاهرات یک گروه از جوانان ضد جنگ در سال ۱۹۶۷ در آمریکا. همان سال نمایش«مارادونا»ی امیر کاستاریکا، کارگردان مشهور فیلم‌های مستند و داستانی بوسنیایی، جماعت حاضر در سالن را به وجد آورد. مستندی که به مارادونای افسانه‌ای نزدیک شده و ریزترین جزئیات زندگی و احساسات و عقایدش را آشکار می‌کند. خوش‌ریتم با آوازهایی که خود مارادونا می‌خواند و بهترین سکانس‌های فیلم را تشکیل می‌دهد. همان سال جشنواره سینما حقیقت مهمان مهمی داشت: ریچارد لیکاک. پدر سینما وریته(سینما حقیقت). از شاگردان رابرت فلاهرتی که از بزرگترین مستندسازان تاریخ است. شاید سینما حقیقت یکی از آخرین جشنواره‌هایی بود که لیکاک ۸۷ ساله در آن شرکت کرد چون سال بعد از آن درگذشت. حضورش به سینما حقیقت اعتبار بیشتری بخشید. دیدن فیلم‌هایش «کودکان ناظرند»، «پرتره استراوینسکی» و «موزهای جزیره قناری» و بعد پرسش و پاسخ با این مستندساز بزرگ و افسانه‌ای فرصتی بود که در کمتر جشنواره‌ای نصیب مستندسازان جوان و مخاطبان سینمای مستند می‌شود. به سنت هر سال جشنواره سینما حقیقت همان سال مروری داشت بر سینما‌ی مستند لهستان که شاهکارش «وایدا: سر صحنه کاتین» از پالادینو بود. در دوره‌های بعدی باز مستندهای خارجی مهمی در جشنواره به نمایش درآمدند که به سادگی در دسترس سینمادوستان نیستند: مستندی که سال گذشته‌اش جایزه اسکار دریافت کرده بود با نام «راندن در تاریکی» درباره راننده تاکسی بی‌گناه افغانی که به بگرام فرستاده می‌شود، «نامه‌ای به الیا» پرتره‌ای از الیا کازان به روایت مارتین اسکورسیزی یا مستند «سام پکین پا: یک پرتره» به کارگردانی میکل‌ آنجلو دالتو و اومبرتو برلنگینی از مستندهای برجسته‌ای بودند که در دوره‌های بعدی جشنواره مستند ایران به نمایش درآمدند. امسال هم سینما حقیقت در بخش خارجی با دست پر از تماشاگرانش استقبال می‌کند. شیرین نادری مدیر امور بین‌الملل جشنواره سینما حقیقت و یکی از اعضای هیات انتخاب پنج‌نفره فیلم‌های بخش بین‌الملل به تهران امروز گفت: «امسال بیش از ۳۰۰ فیلم از ۵۲ کشور برای حضور در سینما حقیقت درخواست داده بودند که هیات انتخاب از میان آنها حدود ۶۷ فیلم را انتخاب کرد. ما همه آن ۳۰۰ فیلم را دیدیم و با توجه به معیارهایی از جمله ساختار که در سینمای مستند بسیار حائز اهمیت است و اینکه حتما اثر جزو مستندهای روز دنیا باشد، تلاش کردیم همه معیارها را با دقت در نظر بگیریم و فیلم‌ها را انتخاب کنیم.» نادری درباره فیلم‌های بخش ویژه که معمولا آثار بسیار برجسته‌ای هستند و مخاطبان را غافلگیر می‌کنند، گفت: «مستندهای این بخش از جشنواره‌های معتبر دنیا جایزه گرفته‌اند. مثلا امسال مستندی را داریم که در بخش نوعی نگاه جشنواره کن سال گذشته موفق عمل کرده یا مستندهایی پخش کرده‌ایم که جایزه اسکار دریافت کرده‌اند یا حتی اگر جایزه نگرفته‌اند در جشنواره‌های موفق از سوی منتقدان تحسین شده‌اند.» به گفته نادری امسال جشنواره فجر میزبان ۳۰ مهمان از کشورهای خارجی است که برخی از آنها عضو هیات داوران هستند یا فیلمسازانی که در جشنواره فیلم دارند و برخی هم مهمانان ویژه سینما حقیقت‌اند که از صاحبنظران سینمای مستند هستند. نادری اظهار داشت:«امسال برای اولین بار در سینما حقیقت ورک‌شاپی برگزار کرده‌ایم که آقای آرنولد کریمر یکی از مستندسازان برجسته اطریش مدرس آن هستند و درباره نقش فیلمنامه و پژوهش در مستند صحبت می‌کنند که اهمیت زیادی در مستندسازی دارد و قرار است این ورک‌شاپ در شش جلسه در فرهنگستان هنر برگزار شود.» امسال مستندهای حاضر در سینما حقیقت در چند بخش به نمایش درخواهند آمد:

مستند کوتاه: در این بخش ۱۳ مستند از کشورهایی چون لهستان، اسپانیا، دانمارک، ترکیه و آمریکا به نمایش در می‌آیند. برخی از آنها مانند «۳روز آزادی» در جشنواره‌های مستند معتبر دنیا شرکت کرده و جایزه دریافت کرده‌اند و برخی دیگر مانند «آدم مکانیکی» که اولین فیلم کارگردانش هم هست، اولین حضورشان را در جشنواره سینما حقیقت تجربه می‌کنند.

مستند نیمه بلند: ۱۱ مستند در موضوعات مختلف سیاسی، اجتماعی و تاریخی از ایتالیا گرفته تا بوتان در این بخش با هم به رقابت می‌پردازند.

مستند بلند: ۹ مستند از سوئیس، آلمان، دانمارک و روسیه در این بخش شرکت دارند که موضوع بیشتر آنها سیاسی است که برخی مرتبط با دیپلماسی خارجی کشورها و برخی هم درباره سیاست‌های داخلی است که چطور بر زندگی توده مردم به ویژه قشر فقیرتر تاثیر گذاشته است.

بیداری اسلامی: از سال گذشته و بعد از بهار عربی که در کشورهای لیبی، مصر و تونس صورت گرفت، بخش بیداری اسلامی به جشنواره فیلم مستند اضافه شد. امسال این بخش بهتر از سال گذشته و با حضور هفت فیلم مطرح برگزار می‌شود که سوژه چند تا از آنها در ارتباط با نقش زنان در انقلاب‌های اسلامی در این کشورها بوده است.

نمایش‌های ویژه: پنج فیلم برتر جشنواره‌های مختلف از مستندسازان بنام از هلند، بلژیک و فنلاند در این بخش به نمایش درمی‌آیند. جالب است بدانید که یکی از این مستندها بنام «بازمانده‌ای از ماگادان» داستان واقعی زندگی یک ارولوژیست ایرانی به نام دکتر عطا صفوی است که در دهه ۴۰ فعال سیاسی بوده و عوامل رژیم شاه او را به شهری در جنوب تبعید می‌کنند.

پرتره بین‌الملل: دیدن همه چهار فیلم به نمایش درآمده در این بخش را که محصول ایتالیا، سوئیس، هنگ‌کنگ و فرانسه هستند، می‌توان پیشنهاد کرد. بخصوص مستند «برگمن و مانیانی» که درباره رابطه روبرتو روسلینی، کارگردان بزرگ ایتالیایی و همسرش اینگرید برگمن، بازیگر مشهور سوئدی که در فیلم‌های وی بازی کرده است. آنا مانیانی سینماگر مشهور هم از چهره‌های محوری این مستند است. فیلم دیگری که در این بخش می‌توان دیدنش را توصیه کرد «جانی اسلحه‌اش را برداشت» است که نامش در واقع اقتباسی از یکی از فیلم‌های دالتون ترومبوست ولی سوژه‌اش نحوه فیلمسازی کارگردان معروف هنگ‌کنگی جانی تو است. این مستند به سبک فیلم‌های خود جانی تو با نور و سایه کنتراست‌های زیبایی به وجود می‌آورد که تماشاگر را کاملا به فیلم‌های تو نزدیک می‌کند. جانی تو حرف‌های جالبی درباره نگاهش به سینما و فیلمسازی و الگوهایش که لئونه و کوپولا و اسکورسیزی بوده‌اند، می‌زند.

مرور آثار کریس مارکر: مارکر مستندساز بزرگ فرانسوی همین امسال درگذشت و به همین دلیل این بخش به سینما حقیقت امسال اضافه شد. او آنقدر نقش پررنگی در سینمای مستند جهان داشت که ژیل ژاکوب؛ دبیر جشنواره فیلم کن در روز مرگش در بیانیه‌ای درباره درگذشت کریس مارکر، این کارگردان فرانسوی را ذهنی کنجکاو، فیلمسازی خستگی ناپذیر، شخصیتی مرموز، دارای استعداد بسیار زیاد و اینکه ما همگی شاگردان او هستیم، خواند. از آثار برجسته مارکر که در این بخش به نمایش درمی‌آیند«فرودگاه»، «یک روز از زندگی آندری آرسنه‌ویچ» و «آ.ک» هستند. «یک روز از زندگی آندری آرسنه‌ویچ» تارکوفسکی، کارگردان برجسته روس را در بستر بیماری در آخرین روزهای عمرش نشان می‌دهد ولی درواقع نقبی است به دنیای فیلم‌های او که روی آن نریشن بسیار هوشمندانه‌ای گذاشته شده که تحلیل دقیقی از فیلم‌های تارکوفسکی به مخاطب می‌دهد. «آ.ک» هم پشت صحنه فیلم مشهور «آشوب» آکیرا کوروساواست که اقتباسی از «شاه لیر» شکسپیر است و نشان می‌دهد که کوروساوا چطور بازیگرانش و بقیه عوامل فیلم را استادانه هدایت می‌کند. دیدن پرتره‌هایی که مارکر ساخته می‌تواند یک کلاس درس فوق‌العاده برای ساختن مستند پرتره باشد. اینکه چطور به شخصیت‌ات نزدیک شوی و چقدر باید دنیایش را بشناسی.

صوفیا نصرالهی