آفتاب هشتم, خردورزی و علم آموزی

امام رضا ع دینداری بدون تعقل را فاقد ارزش دانسته و داشتن علم را از نشانه های معرفت دینی خوانده اند

جستجو و کنکاش در تاریخ زندگانی پیامبر بزرگوار اسلام و امامان دوازده‌گانه شیعه(ع) که از آنان به عنوان تجسم اسلام راستین می‌توان نام برد، نشان می‌دهد تلاش برای اعتلای معنوی مقام انسان از برترین اهداف و والاترین آرمان‌های آن بزرگواران بوده است. آنچه هویدا می‌نماید، در اندیشه و گفتمان حضرت محمد(ص) و‌ ائمه هدی(ع) جلوه‌هایی گوناگون رخ می‌نماید که ترغیب و تشویق مردمان به رعایت مقولاتی چون دینمداری، عدالت‌محوری، اخلاق‌گرایی، خرافه‌ستیزی، جهل گریزی، علم دوستی و... از ارکان اصلی و مهم‌ترین بنیان‌های آن به شمار می‌آید. امام علی بن موسی الرضا(ع) نیز چونان اجداد گرانقدر خویش می‌اندیشیدند و از این رهگذر تمام تلاش خویش را به کار بستند تا بستر مناسب برای نیل به این هدف را فراهم سازند.

نگارنده در این کوتاه‌جستار بنا بر آن دارد با توجه به ​ سالروز شهادت این امام همام، به شرح یکی از مظاهر اصلی اندیشه ایشان یعنی​ ارزش افزون علم‌آموزی و اهمیت فراوان خردورزی بپردازد. هرچند بر نکته‌سنجان خردورز پوشیده نیست که این مهم خود مثنوی هفتاد من کاغذی می‌طلبد.

براساس آنچه منابع تاریخی مرتبط با قرون نخستین اسلامی آشکار می‌سازند، روزگاری که امام رضا(ع) در آن می‌زیست، دورانی بوده که تمدن اسلامی چند صباحی پیشتر درخشش آغاز کرده بود و بسیاری از عالمان و اندیشمندان مسلمان و حتی غیرمسلمانان ساکن در سرزمین‌های اسلامی مجدانه در پی دانش‌اندوزی، طی نمودن پهنه‌های علمی و در نوردیدن وادی‌های دانش بودند. برپایی نهضت عظیم ترجمه، بنیان نهاده شدن مراکز علمی متعدد بویژه بیت‌الحکمه، برپایی مجالس مناظره و مباحثه، رشد روزافزون گرایش به علوم عقلی چون فلسفه، ظهور گروه‌ها و نحله‌های گوناگون فکری و... از جمله مشخصه‌های بنیادین عصر امام هشتم(ع) است. برابر با تاریخ، امام رضا(ع) که خود در مجالس مناظره، مباحثه و احتجاجات عقلانی با پیروان ادیان مختلف و فرق گوناگون اسلامی، حضور فعال داشتند و نوشتن کتاب‌هایی​ همچون رساله ذهبیه در باب علم پزشکی نیز به ایشان منتسب است، بارها علم‌آموزی و خردگرایی را ستوده و مشوق عموم مردم در امر تعقل و تعلم بوده‌اند. این مهم را نگاهی هرچند گذرا و نه چندان دقیق به متون تاریخی معتبر و همچنین احادیث به یادگار مانده از آن والامقام به آسانی دست می‌دهد.

امام رضا(ع) که دارای جایگاه علمی رفیع و برازنده‌ای نه تنها در میان شیعیان بلکه در بین پیروان تسنن هستند، درباره گرانسنگ و پربها بودن عقل فرموده‌اند: «دوست هر انسانی عقل اوست و دشمن او ​ نادانی اوست.» به دیگر سخن، ایشان عقل سلیم را دوستی دانسته‌اند که در راهنمایی انسان صادقانه عمل می‌کند.

از منظر علی بن موسی‌ الرضا(ع) که بر آن باور بودند «محبت نیمی از خرد است»، خردورزی و تعقل در چنان جایگاهی قرار دارد که برترین مرتبه عبادت را تفکر نامیده‌اند: «عبادت به فراوانی نماز و روزه نیست، بلکه عبادت بسیار اندیشیدن در امر خدای تعالی‌ است.»

برخی منابع بازگو کرده‌اند که امام رضا(ع) در پاسخ به پرسش ابن‌سکیت که گفته بود امروز حجت بر مردم کدام است؟ فرموده بودند: «همان خرد باشد که انسان به‌وسیله آن راستگویی بر خدا را می‏شناسد و او را تصدیق می‏کند و از دروغ پرداز بر خدا آگاهی می‏یابد و او را تکذیب می‏کند.»

خردورزی و دانش‌اندوزی چنان در نزد حضرت رضا(ع) پسندیده و شایسته است که ایشان شرکت در محافل علمی را همتای روزه‌داری و تدریس دانش را همانند نماز دانسته و از علم با عناوینی چون حیات‌بخش دل، روشنی‌بخش دیدگان، توانبخش بدن، پیشگام عمل و... یاد نموده و بهره‌ور از علم را رستگار پنداشته‌اند: «علم، قلب‌ها را از جهل بیرون می‌سازد و به آنها حیات می‌بخشد و دیدگان را از تاریکی بیرون‌ می‌آورد و به آنها نور می‌دمد. علم، بدن‌ها را از ضعف و ناتوانی می‌رهاند و به آن نیرو می‌بخشد. علم، بنده را به جایگاه شایستگان و مجالس‌ نیکان و درجات عالی دنیا و آخرت می‌رساند. مذاکره علمی، معادل روزه‌داری است و تدریس‌ علم، همسان نماز است. به‌واسطه علم، پروردگار اطاعت و عبادت می‌شود و به واسطه علم،صله‌ رحم محقق و حلال و حرام شناخته می‌شود. علم، پیشگام عمل است و عمل پیرو آن. سعادتمندان از علم بهره می‌گیرند و شقاوتمندان از آن محرومند. خوشا به حال کسی که خداوند بهره علم را بر او حرام نکرده است.»

در کتاب کافی، اثر معروف شیخ کلینی و از کتب اربعه شیعی، ماجرایی ذکر شده است که نشان‌ می‌دهد امام هشتم(ع) حتی دینداری به دور از تعقل را بی‌ارزش و بی‌فایده می‌دانسته‌اند. در این کتاب به نقل از یکی از دوستان امام آمده است که در محضر ایشان سخن از اصحاب و سخن از عقل پیش آمد.

امام(ع) فرمودند: «دیندارانی که بهره‎ای از عقل نداشته باشند، قابل اعتنا و ارج‎گذاری نیستند.» ایشان در حدیثی دیگر نیز مشابه همین مطلب را ادا نموده و دارا بودن دانش را نشانه‌ای برای فهم دین برشمرده‌اند: «از نشانه‌های دین فهمی، حلم و علم است.»

امام رضا(ع) که معتقد بودند «علم گنجینه‌های کمال است و کلیدهای آن گنجینه‌ها پرسش کردن است»، عقل را هدیه‌ای از سوی خداوند نامیده‌اند: «عقل‌، عطیه‌ و بخششی‌ است‌ از جانب‌ خدا»، «خرد ارزانی خداوند است» و بهترین و برترین نوع تعقل و تفکر را در کلامی تامل‌برانگیز و بسیار شایسته، خودشناسی پنداشته‌اند: «بهترین عقل این است که انسان خودش را بشناسد» و البته همواره تاکید داشته‌اند که برای ازدیاد دانایی خود پرسش کنید و نه برای حقیر ساختن دیگران: «برای دانستن‌ سوال کن، نه برای مغلوب ساختن دیگران.»

گفتنی است، امام رضا(ع) مجموعه ویژگی‌هایی چندگانه نیز برای خردورزان برشمرده‌ و فرموده‌اند که خرد مرد مسلمان کامل نمی‌شود مگر آن که واجد چنین صفاتی باشد. البته ناگفته پیداست، اکنون مجالی برای بیان همه آن خصایص فراهم نیست، اما به هر حال خالی از لطف و عاری از زیب نخواهد بود اگر به عنوان پایانی بر این مختصر نمونه‌ای از آنها گفته آید:

«خردمند، از علم‏جویی در طول عمرش، دلخسته نمی‏گردد.»

«انسان خردمند و خردپیشه از شهرت‏طلبی گریزان است، مگر آنجا که در مسیر انجام وظایف الهی باشد.»

امیر نعمتی لیمائی