عظمت انسان در فلاكت عقل

بلز پاسكال ۱۶۶۲ ۱۶۲۳ فیلسوف, ریاضیدان و متكلم فرانسوی از جمله مهمترین فیلسوفانی است كه در آغاز عصر جدید تأثیر بسزایی بر حوزه هایی چون فلسفه علم و فلسفه دین گذاشته است به نظر پاسكال حتی وجود یك مورد ناسازگاری علیرغم موارد كثیری از سازگاری, برای ابطال یك فرضیه كافی است

پاسكال در مهمترین كتاب فلسفی اش؛ یعنی «اندیشه ها» كوشید تا وضع بشر و نحوه ارتباط وی با عالم و جستجوی آدمی برای حقیقت و سعادت را برپایه مبانی عقلی جدید توضیح دهد. مطلبی كه از پی می آید به بررسی و تشریح ابعاد علمی، فلسفی و دینی این فرزانه بزرگ می پردازد. با هم می خواهیم:

به نظر پاسكال اگر امری متناقض با فرضیه را بیاییم یا این كه امری را كه حاصل پذیرش فرضیه است مخالف با واقعیت ببینیم، در آن صورت فرضیه باطل می شود و اگر تمام وقایع مطابق یا موافق با فرضیه باشند در آن صورت فرضیه محتمل یا ممكن به حساب می آید

«معرفت خداوند بدون معرفت عجز و مسكنت ما منشأ غرور است. معرفت خداوند بدون معرفت عجز و مسكنت ما موجد یأس و حرمان است. معرفت عیسی مسیح نقطه میان این دو حد است، زیرا در آنجا ما هم خدا و هم عجز و مسكنت خویش را خواهیم یافت.»

پاسكال

ریاضیدان، عالم فیزیكی، كاشف، فیلسوف و متكلم فرانسوی بلز پاسكال در سال ۱۶۲۳ در كلرمون واقع در ایاالت اوورنی به دنیا آمد. در سال ۱۶۳۱همراه خانواده اش به پاریس سفر كرد و تا سال ۱۶۳۸ در آنجا ماند. زیر نظر و مراقبت پدرش به تعلیم زبان لاتین و یونانی مشغول شد . پاسكال در سن ۱۶ سالگی اولین كتاب خود را درباره مقاطع مخروطی نوشت و یك سال بعد این كتاب چاپ شد. در سال ۱۶۴۲ پاسكال برای كمك به پدرش در شغلی كه داشت دستگاه ماشین حساب را اختراع كرد. نوشته های او در این باره در سال های ۱۶۴۵ تا ۱۶۵۲ نشانگر مشكلات غیرمعمول در عملی ساختن نظریه ها بود. پاسكال تا پایان عمرش خدمات مهمی در زمینه های نظریه احتمالات و اعداد و هندسه ارائه كرد. یكی از مهم ترین آثار پاسكال با عنوان «درباره روح فلسفه و هنر اقناع كردن» كه مقدمه ای بر كتاب درسی در «مدرسه یانسینی ها» بود، در سال ۱۶۵۷ منتشر شد. پاسكال در سال ۱۶۴۷ كتاب «آزمایش هایی درباره خلاء» را منتشر كرد. این كتاب شامل خلاصه ای از آزمایش هایی بود كه پاسكال آنها را انجام داده بود كه ضمناً به معرفی ۴ قانون خود در باب فشار در مایعات و هوا پرداخته بود. چاپ این كتاب اعتراض رئیس كالج كلرمونت را در پی داشت. به نظر او طبیعت از خلاء گریزان است و اجازه به وجود خلاء نمی دهد، لذا فضای خالی مورد ادعا در آزمایش های پاسكال حاوی نوع خاصی از ماده می باشد. پاسكال در پاسخی كه به این اعتراض داد به ارائه شرایطی در مورد قضاوت در مورد فرضیه ها پرداخت كه یكی از واضح ترین نظرات در باب روش علمی در قرن ۱۷ میلادی است. به نظر پاسكال اگر امری متناقض با فرضیه را بیاییم یا این كه امری را كه حاصل پذیرش فرضیه است مخالف با واقعیت ببینیم، در آن صورت فرضیه باطل می شود و اگر تمام وقایع مطابق یا موافق با فرضیه باشند در آن صورت فرضیه محتمل یا ممكن به حساب می آید. همچنین پاسكال به وجود یك مورد ناسازگاری علی رغم موارد كثیری از سازگاری برای ابطال فرضیه تأكید می كند. در یكی از آثار به جای مانده از پاسكال، او به تبیین و تعریف علم جدید و چگونگی پیشرفت های علمی می پردازد. به نظر وی در مطالعه طبیعت احترام به اوتوریته نباید بر استدلال و تجربه مقدم باشد، اگرچه در الهیات او این مسأله را پذیرفت. به نظر پاسكال اگر چه رازها و علل طبیعت از ما پنهان اند، اما به كار خود ادامه می دهند و در طول زمان ما از طریق تجربه و فهم به سوی درك بیشتری از طبیعت در حركت هستیم، لذا با جمع شدن اطلاعات ما باید منتظر كشف فرضیات قابل پذیرش جدیدتری باشیم. در حال حاضر ما به جستجوی واقعیت بر حسب تجارب و فهم خودمان هستیم. اگرچه ممكن است آنچه كه به دنبال آن هستیم تغییر نكند، اما حاصل جستجوی ما دارای بسط و رشدی متغیر است كه تاریخ علم را تشكیل می دهد. پاسكال گسترش علم را به حالات متغیر فرد واحدی كه در حال رشد است تشبیه می كند. وقتی ما با نظرات دانشمندان گذشته موافق نیستیم، علیه آنها نیستیم زیرا بنا به اصل (Charity) ما نیز اگر در زمان آنها می بودیم، با توجه به كاوش های همان زمان با نظرات آنها موافقت می كردیم و همین گونه آنها نیز در زمان ما موقعیت جدیدی خواهند داشت.(پاسكال معتقد بود كه دانشمندان گذشته همراه با ایمانی قوی به كار و نوشتن می پرداختند، اما یسوعیان چنین نیستند) پس دلیلی برای ترجیح نظرات كهن ارسطو یا هر فرد دیگر بر آخرین دستاوردهای خرد علمی مبتنی برداده های اخیر، وجود ندارد.

پاسكال و فرقه یانسینیسم

هر چند به لحاظ علمی پاسكال در میان معاصران خود چهره ای سرشناس محسوب می شود، اما اهمیت دیدگاه های دینی و فلسفی او سایر ابعاد فكری او را تحت الشعاع قرار داده است. اكثر نوشته های دینی او در زمانی كه او عضو فرقه یانسینی ها بود، پدید آمده اند. علاقه پاسكال به این فرقه تا حدودی به سابقه خانوادگی او برمی گردد. بعد از مرگ پدر پاسكال در سال ،۱۶۵۱ خواهر او علی رغم مخالفت پاسكال راهبه ی دیر پورت- رویال شد. سال های ۱۶۵۴-۱۶۵۲ را پاسكال تقریباً از تمام علایق دینی دور بود و با افراد لامذهب رابطه داشت. او به خواهرش گفته بود كه من علی رغم كوشش زیادی كه برای خدمت به مردم دارم، هیچ كششی به سمت خداوند احساس نمی كنم. به هر حال در شب ۲۳ نوامبر ۱۶۵۴ به خاطر تجربه دینی ای كه به او دست داد، پاسكال مابقی عمرش را تماماً صرف فعالیت های مذهبی كرد. او در ژانویه ۱۶۵۵ به مدت دو هفته در دیر پورت رویال به عزلت پرداخت. پاسكال تا سال ۱۶۵۹ در زمینه های مختلفی به نگارش می پرداخت، اما در این سال به خاطر بیماری های ممتد دیگر چیزی ننوشت. سال بعد از محكوم شدن پورت رویال پاسكال آخرین اثر خود را در باب فرقه یانسینی نوشته و از این پس از تمام مشاجرات دست كشید. در سالهای آخر عمرش وسیله ای عمومی برای حمل و نقل مسافران در پاریس ابداع كرد، چیزی شبیه به اتوبوس شهری. او درآمد حاصل از این كار را برای فقرا اختصاص داده بود و ترتیبی داد كه بعد از مرگش درآمد حاصله به بیمارستانها پرداخت شود.

فلسفه علم و ریاضیات

كتاب «روح هندسه» یكی از مهم ترین كتاب های پاسكال است كه اولین بار در قرن ۱۸ به چاپ رسید. در این كتاب او پیرامون روش كشف حقیقت بحث می كند. روش ایده آل عبارت است از روشی كه اولاً تمام اصطلاحات به كار رفته در آن تعریف شده باشند و استنتاج قضایا از طریق حقایقی كه قبلاً اثبات شده اند صورت بگیرد، اما این كار به لحاظ پیشامد تسلسل نشدنی است. پس رسیدن به قضایا و اصطلاحات اولیه ممكن نیست. اما اصطلاحاتی داریم كه نیاز به تعریف ندارند و اصولی كه نیاز به اثبات آنها نیست ،زیرا اصولی روشن تر از اینها وجود ندارد با این وضعیت «به نظر می آید كه بشر طبیعتاً و به نحوی لایتغیر قدرت رسیدن به علمی كه مطلقاً كامل ترین باشد را ندارد.» اما با این اوصاف روش هندسی، كامل ترین علمی است كه برای انسان شناخته شده است. در این روش آنچه واضح و روشن است در هر جایی كه نیاز باشد به كار می آید، آنچه همه می دانند تعریف نشده و مابقی مسائل تعریف شده است و آن قضایایی كه همه علم به آنها دارند مفروض و سایر قضایا از اینها استنتاج می شوند؛ اما پاسكال تأ كید می كند كه علی رغم این روش، این بدین معنی نیست كه انسان به وسیله روش های طبیعی قادر خواهد بود از صدق گزاره های اولیه اطمینان حاصل كند یا در مورد مفاهیم بنیادین نیز به همین منوال.

---