وظیفه تو وظیفه من نیست

یکی از مسائل مهم و قابل طرح در کانون خانواده موضوع مسئولیت پذیری است

آیا شما به این باور رسیده‌اید که در فضای خانوادگی‌تان همه مسئولیت‌پذیرند؟ شما به‌عنوان مرد یا زن چه وظایفی را برعهده دارید؟ فرزندان چه نقش‌هایی را باید ایفا کنند؟ مهم‌تر اینکه آیا همه شما در مجموعه‌ای به نام خانه و خانواده به وظایف خود عمل می‌کنید؟ یا اینکه بخشی از وظایف دیگر اعضا را هم بر عهده گرفته‌اید؟

قبل از پرداختن به هر مسئله دیگر بهتر است بدانید مسئولیت‌پذیری به این معنی است که حوزه عملکردی برای افراد تعریف شده باشد و هر فرد مسئولیت‌های مشخص شده را بپذیرد. به بیان دیگر، مسئولیت‌پذیری یعنی هر یک از افراد خانواده به درستی محدوده وظایف، اختیارات و محدوده عملکرد خود را بشناسند و مطابق آن عمل کنند. اگر غیر از این باشد، تداخل به وجود می‌آید و تداخل یعنی قرار دادن قسمتی از وظایف خود بر عهده دیگران یا برعکس و این می‌تواند احساس سرخوردگی و به‌تدریج، آشفتگی را در خانه و خانواده گسترش دهد. برخی از این مسئولیت‌ها مشخص و از قبل تعریف شده است، دقیقا مانند کارمندی که مسئولیت‌هایش در حوزه کاری‌ که باید انجام دهد، مشخص و کاملا تعریف شده است. در این راستا اگر فرد به مسئولیت‌های تعریف‌شده‌اش به خوبی بپردازد، یک شخص مسئولیت‌پذیر است و اگر عکس آن اتفاق بیفتد، غیرمسئول شناخته می‌شود.

جنسیت و مسئولیت‌پذیری

مسئولیت‌ها از چند بخش تشکیل شده‌اند که یکی از آنها مسئولیت‌هایی است که بر پایه جنسیت برای افراد تعریف می‌شود. در حوزه روابط بین‌فردی، برخی از نقش‌ها و مسئولیت‌ها از قبل مشخص است؛ مثلا تربیت فرزند و مراقبت از او برعهده مادر است این نقش از زمان‌های گذشته برای زنان تعریف شده است و اگر مادری این وظیفه را انجام ندهد، غیرمسئول شناخته می‌شود. به‌طور کلی اگر زوج در جایگاه مناسبی باشند، وظایف خود را بشناسند و مسئولیت هر یک مشخص باشد، خانواده عملکرد مناسبی خواهد داشت.

مسئولیت‌های از قبل تعریف شده

در ساختار خانواده به هرحال افراد وظایف و مسئولیت‌های متفاوتی دارند. در گذشته، تقریبا این وظایف مشخص بود. به این معنا که مسئولیت‌ امور بیرونی منزل اعم از کسب درآمد، مدیریت مسائل اداری و خارج از منزل و حتی برخی از خریدها به عهده آقایان بود و چون خانم‌ها شاغل نبودند، تمام مسئولیت‌های داخل منزل به خانم‌ها واگذر می‌شد.

تغییرات الگویی و سردرگمی‌ها

امروزه باتوجه به تغییراتی که در سطح جامعه به وجود آمد، برخی از خانم‌ها کارهای خارج از منزل را انجام می‌دهند چون حجم کارها و فعالیت‌های آقایان زیاد است. این تغییر نگرش و تغییر الگوها یک نوع سردرگمی نقش را برای افراد ایجاد کرده است. همچنین اشخاص از این موضوع آگاه هستند که وقتی پیمان ازدواج می‌بندند، هرکدام باتوجه به ساختاری که در خانواده والدینشان وجود داشته، وارد خانواده جدید می‌شوند ولی خیلی از اوقات زوج‌ها قبل از تعهد، در مورد این امور با یکدیگر صحبت نمی‌کنند. در واقع زوج‌ها با توجه به ذهنیتی که از والدین خود دارند، وارد نظام جدید خانواده می‌شوند و همان انتظاری را در زندگی خود دارند که در زندگی والدین تجربه کرده بودند. در پی این رخداد طبیعتا مشکل در ساختار مسئولیت‌ها ایجاد می‌شود که نهایتا باعث زدن برچسب به یکی از افراد می‌شود که آیا این فرد مسئولیت‌پذیر است یا نه.

چگونه مسئولیت‌ها را تقسیم کنیم؟

پیشنهاد من به زوج‌ها این است که قبل از ازدواج و دوران نامزدی، فهرستی از تمام مسئولیت‌هایی که در ساختار خانواده باید تعریف شود، بنویسند و مشخص کنند هر کدام از این مسئولیت‌ها باید برعهده چه کسی باشد و آن فرد دیگر چه نقشی می‌تواند در انجام آن مسئولیت داشته باشد. زن و مرد باید با یکدیگر صحبت کنند و به توافق نظر برسند. اگر مسئولیت‌ها مشخص شود، تنش بین زوج کمتر خواهد شد.

زنان شاغل و مسئولیت‌های بی‌پایان

این روزها علاوه بر آقایان، خانم‌ها هم بیرون از منزل کار می‌کنند و باید بعد از بازگشت‌ از سرکار به امور خانه رسیدگی کنند. در چنین شرایطی خانم‌ها بعد از مدتی احساس خستگی می‌کنند و اگر به این احساس توجه نشود، ممکن است حس فردی را پیدا کنند که مورد سوءاستفاده قرار گرفته‌ است. این موضوع احساس نارضایتی ایجاد می‌کند و در نهایت باعث فاصله گرفتن همسران از هم می‌شود. گاهی وقتی ریشه اختلافات زناشویی را بررسی می‌کنیم، متوجه می‌شویم ریشه خیلی از آنها نارضایتی زوج در زندگی است. برای جلوگیری از بروز این اتفاق، باید در مورد اشتغال زن قبل از ازدواج صحبت شود و مرد هم باید مسئولیت‌هایی را تقبل کند تا فشار کمتری به همسرش وارد شود.

مسئولیت‌هایی که وابسته به جنس است

بعضی از مسئولیت‌ها وابسته به جنس است مثلا بعضی از وظایف را آقایان بهتر انجام می‌دهند. البته نه به این معنا که خانم‌ها قادر به پذیرفتن یا انجام آن مسئولیت نیستند بلکه ممکن است با انجام این کار آنها تحت‌فشار روانی و حتی جسمی بیشتری نسبت به آقایان قرار بگیرند. البته بعضی از مسئولیت‌ها هم وجود دارد که خانم‌ها بهتر می‌توانند از پس انجام آن برآیند. شناختن مسئولیت‌هایی که وابسته به جنس است، می‌تواند به بهتر شدن روابط زن و شوهر کمک کند.

افرادی که از مسئولیت‌ها فرار می‌کنند

یکی از دغدغه‌ها در بخش مسئولیت‌پذیری، شفاف نبودن حوزه مسئولیت‌هاست، اما بخش دیگر به شخصیت افراد مربوط است. اساسا بعضی از ما آدم‌ها دارای الگوهای شخصیتی‌ای هستیم که مایلیم تمام مسئولیت‌هایمان را به دیگران واگذار کنیم. تا جایی که برخی حتی در حوزه‌های تصمیم‌گیری و فکر کردن‌ هم مسئولیت‌هایمان را به دیگران واگذار می‌کنیم. معمولا اعتمادبه‌نفس افراد آسیب‌پذیر و شکننده‌ است. معمولا آنها نگران هستند نتوانند مسئولیت خود را درست انجام دهند و چون نمی‌خواهند زیر سوال بروند، از الگوی اجتنابی استفاده می‌کنند، درصورتی که ممکن است ظاهر توانمندی از خود نشان دهند.

جلوی تنبل ها بایستید

خیلی‌وقت‌ها در کلینیک، ما با خانم‌هایی مواجه می‌شویم که بسیاری از مسئولیت‌های جدی و سخت زندگی روی دوش آنها افتاده و آقایان با گفتن جمله‌هایی مثل «من کار دارم و گرفتارم» یا «مشکلات مالی و اقتصادی زیاد است» از به عهده گرفتن بعضی مسئولیت‌ها سر باز می‌زنند. در هر خانواده‌ای ممکن است مشکلات مالی وجود داشته باشد اما این مسئله نباید باعث شود مرد از مسئولیت‌های دیگرش مثل وظایفی که در تربیت فرزندان به‌خصوص فرزندان پسر دارد، فرار کند. بهترین راهکار برای این افراد باز تعریف کردن مسئولیت‌هاست. علاوه بر این، خانم‌ها نباید مسئولیت‌هایی که برای همسرانشان تعریف شده است، به عهده بگیرند. اکثرا اوایل ازدواج که هیجان افراد زیاد است، ممکن است خیلی این مسئله را جدی نگیرند و بگویند «مشکلی نیست این ‌بار من وظیفه او را انجام می‌دهم»، اما اگر این کار ادامه پیدا کند، آستانه تحمل فردی که مسئولیت شخص دیگر را انجام می‌دهد، کاهش می‌یابد. فراموش نکنید ممکن است بعد از بازتعریف مسئولیت‌ها، کمی تنش در خانواده ایجاد شود. برخی افراد برای جلوگیری از تنش ممکن است دوباره به الگوی قبلی بازگردند اما این بازگشت باعث تقویت بیشتر الگوی اشتباه می‌شود. در کنار این گروه، افرادی هستند که الگوی شخصیتی معروف به لیزی (lazy) یا تنبل دارند.

واژه تنبلی بخشی از خصوصیات افرادی است که مسئولیت نمی‌پذیرند و همیشه در زندگی‌شان حتی در زمان قبل از ازدواجشان، اشخاصی در کنارشان قرار گرفته‌اند که تمام مسئولیت‌های آنها را برعهده گرفته‌اند. نباید کارهای مربوط به این افراد را انجام داد حتی اگر امور منزل مختل شود، باید روی این قانون با قدرت بیشتری ایستاد. تشخیص و شناخت این موقعیت‌ها برای افراد ممکن است سخت باشد. به همین دلیل در این شرایط نیاز است یک متخصص وارد عمل شود. پس به زوج‌ها توصیه می‌شود اگر در این موقعیت توان تغییر الگو را ندارند، به متخصص مراجعه کنند. همچنین افرادی هستند که در گذشته مسئولیت‌پذیر بوده‌اند اما الان دیگر این ویژگی اخلاقی را ندارند. اگر با این پدیده روبرو شدید، چه کار باید انجام دهید؟ در این شرایط به نظر می‌رسد مشکلی از جمله مشکلات خلقی وجود داشته باشد. مثلا احتمال وجود افسردگی یا خستگی مزمن وجود دارد. مواقعی که حس مسئولیت‌پذیری یک مرتبه افت می‌کند، باید فرد به‌وسیله متخصص ارزیابی شود.

مهردادکاظم‌زاده عطوفی

روانشناس بالینی، دانشکده علوم رفتاری و سلامت روان انستیتوروانپزشکی تهران