تئوری موسیقی درس دو

هر قطعه موسیقی از نظر زمان به قسمتهای مساوی تقسیم می شود, كه هر یك از آن قسمتها را میزان و خط قائمی كه آنها را از یكدیگر جدا میكند خط میزان گویند هر میزان ممكن است از دو یا سه یاچهار قسمت مساوی تشكیل شود كه آن قسمتها را ضرب گویند

مجموعه حاضر درسهایی از تئوری موسیقی، برگرفته از كتاب «تئوری موسیقی» نوشته مصطفی كمال پورتراب میباشد. هدف از ایجاد تئوری موسیقی پایه گذاری اصول و مبانی موسیقی نظری برای علاقه‌مندان به موسیقی میباشد و نه تدریس كامل آن. چرا كه آموختن موسیقی (نظری - عملی) مستلزم تلمذ در محضر اساتید این هنر میباشد.

● میزان :

هر قطعه موسیقی از نظر زمان به قسمتهای مساوی تقسیم می شود، كه هر یك از آن قسمتها را میزان و خط قائمی كه آنها را از یكدیگر جدا میكند خط میزان گویند. هر میزان ممكن است از دو یا سه یاچهار قسمت مساوی تشكیل شود كه آن قسمتها را ضرب گویند. معمول ترین میزانها عبارتند از:میزانهای دوضربی،سه ضربی وچهار ضربی. دو خطی كه معمولا“در آخر قطعات موسیقی كاربرد دارد،دو لاخط پایان گویند؛واگر هر دو خط آن باریك باشد،دولا خط گویند كه جدا كننده قسمتهای مختلف یك قطعه موسیقی است. معمولا“ ضرب اول هر میزان قوی تر از سایر ضربها اجرا می شود و در نتیجه سایر ضربها ضعیف خواهند بود. و به همین ترتیب، در تقسیمات هر ضرب ( قوی یا ضعیف ) قسمت اول قویتری از دیگر قسمتها محسوب می شود . به طور كلی میزانها را می توان به دو قسمت تقسیم كرد :میزانهای ساده و میزانهای تركیبی .

● میزانهای ساده :

اگر هر ضرب میزان به طور طبیعی قابل تقسیم به ۲و۴و۸ قسمت مساوی ( دارای تقسیمات دو تائی ) باشد، آن را ساده گویند. میزانها را با عدد كسری به نام كسر میزان مشخص می كنند . در میزانهای ساده صورت كسر معرف تعداد ضرب است و مخرج كسر شكل ضرب را معلوم میكند . به عبارت دیگر مخرج كسر تقسیمات گرد ( واحد موسیقی ) را تعیین میكند . مثلا كسر ۴/۲ معرف میزانی است دو ضربی كه هر ضرب آن معادل یك نت سیاه است . معمولا میزان های ساده را با این كسرها معرفی می كنند :

▪ میزان ساده دو تایی ( دوضربی )

▪ میزان ساده سه تایی ( سه ضربی )

▪ میزان ساده چهار تایی ( چهار ضرب )

میزان های ساده دیگری با كسرهای ۲/۲ ، ۳/۲ ، ۲/۴ ( كه هر ضرب آنها معادل با یك سفید است ) و ۸/۲ ، ۸/۳ ، ۸/۴ ( كه هر ضرب آنها معادل با یك چنگ است ) و غیره نیز در موسیقی بكار می روند كه در میان آنها میزان ۸/۳ بیشتر متداول است.

● میزانهای تركیبی :

اگر هر ضرب میزان قابل تقسیم به ۳ و ۶ و ۱۲ قسمت مساوی ( دارای تقسیمات سه تایی ) باشد ، آن میزان را تركیبی گویند . در میزانهای تركیبی هر ضرب میزان ساده را با اضافه كردن یك نقطه ( در سمت راست آن ) به كار می برند تا نت مزبور بتواند بطور طبیعی به ۳،۶،۱۲ قسمت مساوی تقسیم شود . معمول ترین میزانهای تركیبی را با كسرهای زیر نشان میدهند .

▪ میزان دوتایی تركیبی ( دو ضرب تركیبی )

▪ میزان سه تایی تركیبی ( سه ضربی تركیبی )

▪ میزان چهار تایی تركیبی ( چهار ضربی تركیبی )

● نسبت بین میزانهای ساده و تركیبی مربوطه :

چون هر ضرب میزانهای تركیبی پیش گفته یك نت سیاه نقطه دار است و نسبت این نت به نت سیاه ( در میزانهای ساده ) مانند كسر ۲/۳ است ، به این ترتیب برای تبدیل میزانهای ساده به تركیبی كافیست كه كسر میزان ساده را در نسبت ۲/۳ ضرب كنیم . وبرای تبدیل میزانهای تركیبی به ساده بهتر است صورت كسر به عدد ۳ و مخرج آن به عدد ۲ تقسیم شود تا كسر میزان ساده آن بدست آید. در میزانهای تركیبی مخرج كسر معرف شكل ۳/۱ ضرب است ، مثلا در میزان ۸/۶ مخرج كسر كه معرف نت چنگ است تعیین میكند كه شكل هر ضرب سه برابر آن ( هر ضرب معادل یك سیاه نقطه دار ) است . میزانهای تركیبی دیگری با كسرهای ۴/۶ ، ۴/۹ ، ۴/۱۲ ( كه هر ضرب آن معادل با یك سفید نقطه دار است ) و ۱۶/۶ ، ۱۶/۹ ، ۱۶/۱۲ ( كه هر ضرب آنها معادل با یك چنگ نقطه دار است ) و غیره نیز در موسیقی بكار میروند .

● ضرب زدن :

در وزن خوانی ( خواندن ریتم قطعات موسیقی بدون در نظر گرفتن آهنگ ) و یا سلفژ ( خواندن قطعات موسیقی با در نظر گرفتن ریتم و آهنگ و حالتها و حركتها ) ضربهای میزانها با دست راست به اشكال زیر بوسیله خطوطی فرضی درفضا مشخص میشود : در رهبری اركستر نیز همین روش با كمی اختلاف (گاهی با دو دست) كاربرد دارد، ولی در قطعات كند كه لازم است تقسیمات ضربها نشان داده شود. بنا به تقسیمات دوتائی(میزان های ساده )وسه تائی(میزانهای تركیبی) معمولا ضربها و تقسیمات آنها كاربرد دارند.

● میزانهای مختلط (لنگ) :

میزانهائی هستند كه از اجتماع دو یا چند میزان نامساوی (از نظر تعداد ضرب)تشكیل شده اند،مانند میزان ۴/۵ كه ممكن است از یك میزان ۴/۳ ویك ۴/۲ یا به عكس تشكیل شده باشد. برای مشخص نمودن موقعیت میزانهای مختلط اغلب بوسیله خط قائم نقطه چین یا كسر میزان تجزیه شده آنها را از هم تفكیك می كنند. میزانهای مختلط دیگری نیز در موسیقی به كار میروند مانند: ۴/۷، ۴/۸، ۴/۹ وغیره. چون ضرب این میزانها دارای تقسیمات دوتائی است،بنابراین جزء میزانهای ساده محسوب می شوند و چنانچه كسر آنها در نسبت ۲/۳ ضرب شود كسر میزانهای تركیبی مربوطه به دست می آید. ضرب زدن در میزانهای مختلط از توالی ضرب زدنهای دو و سه و چهارضربی حاصل می شود،مثلا در ۴/۵ از توالی دو ضربی و سه ضربی یا سه ضربی و دو ضربی استفاده می شود.

● تقسیمات نت ها :

نت های موسیقی ممكن است به اقسام مختلف تقسیم شوند. گاهی ضربها یا واحدهای كوچك تر میزان ساده (كه دارای تقسیم دوتائی است) به سه یا شش قسمت تقسیم می شود . در حالت اول به شكل تقسیمات دوتائی نوشته شده وعدد ۳ روی آنها قرار می گیرد، معمولا این گونه تقسیمات سه تائی را تریوله یا سه بر دو می نامند. چون كشش سه نت تشكیل دهنده سه بر دو با مجموع كشش دو نت از تقسیمات دوتائی همان شكل برابر است،بنابراین سه بر دو می تواند به شكل های مختلف به كار رود؛ ولی مجموع كشش نت ها یا سكوتهای آن با نت های سه بر دو، برابر است. در حالت دوم یعنی قسمت كردن ضرب یا واحد های كوچك تر (كه دارای تقسیمات دوتائی است) به شش نیز به شكل تقسیمات چهار تائی نوشته می شود و عدد ۶ زیر یا روی آن قرار می گیرد. این گونه تقسیم بندی به سه شكل نوشته می شود:

تقسیم اولی (a ) را ممكن است شش بر یك و دومی را ( b ) تریوله تجزیه شده به دو و سومی ( c ) را تریوله مضاعف نامید كه معمولا اولی در موقع اجرا دارای یك اكسان و دومی سه اكسان وسومی دو اكسان خواهد بود .

توضیح: این علامت ((‹)) به منظور اكسان (قوت بیشتر )در موسیقی به كار می رود. گاهی ضربهای میزان تركیبی كه دارای تقسیمات سه تائی است به دو یا چهار قسمت مساوی تقسیم میشود. در حالت اول به شكل سه تائی نوشته می شود و عدد ۲ زیر یا روی آن قرار می گیردودو بر سه نامیده می شود.

ودر حالت دوم گاهی به شكل تقسیمات سه تائی و گاهی شش تائی نوشته می شود وچهار بر سه و چهار بر شش نامیده میشود. به طور خلاصه سه بر دو از سه قسمت شدن تقسیمات دوتائی ودو بر سه از دو قسمت شدن تقسیمات سه تائی حاصل می شود.

● سنكپ ـ ضد ضرب :

ادامه یافتن یا متحد شدن ضرب ضعیف یا قسمت ضعیف ضرب، به ضرب قوی یا قسمت قوی ضرب بعدی، كه باعث جابه جا شدن ضربهای قوی وقسمتهای قوی شده و در نتیجه ضرب و قسمت ضعیف، قوی اجرا می شود،حالتی خاص در موسیقی ایجادمیكند كه آن را سنكپ گویند. از متحد شدن نت های همشكل سنكپ ساده (مساوی) و از متحد شدن نت های غیر همزمان سنكپ شكسته (نا مساوی) بوجود میآید.

● ضد ضرب :

اگر به جای ضرب یا ضربها ویا قسمتهای قوی ضربها سكوت قرار گیرد، حالتی كه تا حدی به سنكپ وجود شباهت دارد به وجود میآید، كه آن را ضد ضرب گویند. به عبارت دیگر ضد ضرب عبارت است از صدا یا صداهائی كه از ضرب ضعیف یا قسمت ضعیف ضربها شروع می شوند، ولی روی ضرب بعدی امتداد پیدا نمی كنند. ضد ضربها فرمهای وزن داری هستند كه كاربردهای فراوان دارند، بخصوص در همراهیها.