چهار كانون حادثه خیز خاورمیانه

خاورمیانه در سال ۲۰۰۶ مركز تحولات تأثیرگذار شد دامنه تأثیر تحولات افغانستان, عراق, لبنان و فلسطین از مرزهای خاورمیانه فراتر رفت و تأثیرات شگرفی را در معادلات سیاست بین الملل به نمایش گذاشت

خاورمیانه در سال ۲۰۰۶ مركز تحولات تأثیرگذار شد. دامنه تأثیر تحولات افغانستان، عراق، لبنان و فلسطین از مرزهای خاورمیانه فراتر رفت و تأثیرات شگرفی را در معادلات سیاست بین الملل به نمایش گذاشت. در این سال خاورمیانه عصر جدید متولد شد، اما خاورمیانه نوین هیچ شباهتی به آنچه شیمون پرز معاون نخست وزیر اسرائیل یا جورج بوش رئیس جمهوری آمریكا وعده تحقق اش را داده بودند، نداشت. آری؛ خاورمیانه جدید شكل گرفت، اما نشانی از مؤلفه های مورد علاقه نومحافظه كاران ساكن كاخ سفید در آن مشاهده نشد. چه آن كه شكست راهبردهای آمریكا در عراق و افغانستان، باخت سنگین اسرائیل در جنگ لبنان و درخشش اقبال سیاسی حماس در سرزمین های اشغالی، خودگواهی بر این ادعاست.

اما اینك در آغاز سال ۲۰۰۷ «صلح و امنیت» همچنان در رأس آمال خاورمیانه قرار دارد. زیرا آنچه در سال ۲۰۰۶ بر مردم خاورمیانه گذشت در نهایت چیزی جز دورشدن خاورمیانه از آرمان صلح و دوستی و ثبات نبود. آمریكایی ها وعده داده بودند عراق ۲۰۰۶ را جزیره ثبات و مأمن و پایگاه امن خاورمیانه قرار دهند كه اكنون یك گرداب و باتلاق بزرگ به ارمغان گذاشته اند.

در افغانستان نیز اوضاع برخلاف محاسبات آمریكا و ناتو پیش می رود. كشتار غیرنظامیان افغان به دست آمریكا و ناتو نشان بارزی از سردرگمی و آشفتگی اوضاع این سرزمین است.در صحنه سیاسی فلسطین طرف های غربی با یاری جناح تندروی تشكیلات خودگردان تلاش فراوانی كردند تا با محاصره سیاسی و اقتصادی، دولت مردمی حماس را ساقط كنند اما هیچ كدام از آن تلاشها ره به جایی نبرد و در نهایت لبنان ۲۰۰۶ همانند تنوع قومیت هایش رنگین كمانی از تحولات بود. از جنگ ۳۳ روزه اسرائیل و حزب الله تا تلاش گروه های مخالف دولت برای تشكیل دولت وحدت ملی، قطعات یك زنجیره تحولات را شكل دادند كه افق های نوین منطقه خاورمیانه را در سال جدید رقم خواهد زد.

● عراق؛ زندگی با شبح مرگ

عراقی ها سال ۲۰۰۷ را درحالی آغاز كردند كه هنوز بزرگترین آرزوی آن ها یعنی آرامش و ثبات همانند دیگر سال های پس از اشغال كشورشان راه به جایی نبرده است.

«۳۶۵ روز بحران» شاید بهترین واژه برای توصیف عراق ۲۰۰۶ باشد. اقتصاد، آموزش، ورزش، مسائل اجتماعی و در یك كلام زندگی به حاشیه رفت تا «سیاست و امنیت» تنها عناصری باشند كه سرنوشت مردم عراق را در ۲۰۰۶ رقم بزنند، می گویند سالی كه نكوست از بهارش پیداست. وقوع ۸ انفجار خونین در ساعات اولیه سال ۲۰۰۶ در عراق، خبر از سالی پرتشنج و ناآرام در این كشور بحران زده داد.

▪ انفجار حرم امامین عسگریین (ع)

انفجار مرقد مطهر امامین عسگریین (ع) در فوریه ۲۰۰۶ (اسفند ۱۳۸۴) از مهم ترین وقایع عراق از زمان سقوط صدام تا فوریه ۲۰۰۶ محسوب می شود؛ چه آن كه به باور كارشناسان امنیتی اگر نبود تدبیر مراجع شیعه بویژه آیت الله علی سیستانی در محكومیت این حادثه و هشدار و تحذیر او به مسلمانان در زمینه خطر آتش جنگ داخلی، چه بسا پیامدهای آن به بحرانی غیرقابل كنترل تبدیل می گشت.

▪ قتل الزرقاوی

قتل ابومصعب الزرقاوی، كسی كه بن لادن وی را «رئیس القاعده در عراق» خوانده بود، از دیگر وقایع مهم عراق در سال ۲۰۰۶ بود. الزرقاوی در حالی توسط نیروهای آمریكایی كشته شد كه در خانه امن خود در بخش هبهب از توابع استان دیاله بسر می برد. گمانه زنی ها بر این استوار بود كه قتل الزرقاوی اسباب آرامش و ثبات درعراق ناآرام را فراهم خواهد آورد، اما القاعده بلافاصله با تعیین ابوایوب مصری به جای وی وعده داد كه عملیات انتقام جویانه این جریان متوقف نخواهد شد. بدین ترتیب، مرگ الزرقاوی نه تنها به كاهش خشونت های عراق منجر نشد، بلكه با رخنه دستجات تازه ای از تروریست ها، سرزمین آشفته عراق دامنه خشونت های وسیع تری شد. سركردگان تروریست ها در عراق پس از مرگ الزرقاوی، بر میزان پنهانكاری از سویی و خشونت بیشتر بر ضد اهداف خود از سوی دیگر افزودند.

▪ طرح های امنیتی بی سرانجام

برقراری طرح جدید امنیتی با حضور ۴۰ هزار سرباز و نیروی امنیتی عراق و ۸ هزار سرباز آمریكایی از دیگر وقایع عراق ۲۰۰۶ بود. این طرح البته به دلیل ضعف های عمده ای كه در آن وجود داشت، در عمل نتیجه ای دربرنداشت. اصولاً، طرح های متعدد امنیتی پیشنهاد شده توسط دولت عراق و یا نیروهای ائتلاف برای حل بحران ناامنی در عراق تاكنون نتیجه روشنی دربرنداشته است چنان كه با استفاده از نقاط ضعف این طرح ها، تروریست های حاضر در عراق، موقعیت خود را تقویت كرده اند.

شبكه ها و جوخه های ترور اكنون استراتژی های متفاوت و پیچیده ای را در راستای ایجاد ناامنی در عراق دنبال می كنند. هم اكنون بعقوبه، مركز استان دیاله، نسبتاً در تسلط تروریست هاست. ناحیه سلفی نشین الرمادی به دلیل فعالیت تروریست ها و سایر گروه های مسلح نام «بهشت تروریست ها» را پیدا كرده است و در برخی حومه های بغداد به ویژه مناطق «یوسفیه» و «دوره» تروریست ها از آزادی عمل قابل تأملی برخوردارند.

دسترسی تروریست های عراق به منابع ظاهراً نامحدود مواد منفجره، استفاده از راهبرد عملیات انفجاری و ماشین های بمب گذاری شده به جای درگیری و جنگ منظم در دستور كار آنها قرار داده است. در همین راستا سال ۲۰۰۶ انفجارهای خونین فراوانی در عراق سازماندهی شد كه بارزترین آن ها انفجار ۶ خودروی بمب گذاری شده در شهرك شیعه نشین صدر بود كه به كشته شدن ۲۰۰ عراقی و زخمی شدن ۲۵۰ نفر دیگر انجامید. انگشت اتهام در انفجارهای تروریستی مناطق شیعه نشین به ویژه ناحیه صدر به سوی سلفی های عراق نشانه رفت و با حوادثی كه به تلافی از انفجارهای شهرك صدر در محلات مذهبی بغداد رخ داد، خطر كشمكش مذهبی بر فضای این كشور سایه افكند كه این بار نیز دوراندیشی رجال شیعه و سنی از جمله حضرت آیت الله العظمی سیستانی، حكیم و مقتدی صدر مانع از استفاده تروریست ها از فرصت پیش آمده برای ایجاد جنگ داخلی در عراق شد.

البته اتفاقات بعدی عراق از جمله حمله انگلیسی ها به مقر پلیس بصره و آزاد كردن چند زندانی تروریست از این پایگاه و افشای طرح محرمانه آمریكایی ها برای مذاكره با سلفی ها، گمانه زنی هایی را در مورد نقش اشغالگران در دامن زدن به آتش ناامنی های عراق ایجاد كرد. به هر روی سال ،۲۰۰۶ سال انفجارهای مهیب و طرح های مشكوك بود و علاوه بر بغداد، كركوك، بعقوبه و الرمادی نیز بیشترین سهم را در انفجارهای عراق به خود اختصاص دادند. چندین انفجار خونین نیز در مراكز مذهبی شیعیان، كربلا و نجف، طراحی شد.

همزمان با افزایش انفجارها و ناآرامی ها در عراق، در سال ۲۰۰۶ جنگ روانی القاعده با پشتیبانی برخی رسانه ها ادامه یافت تا جایی كه این گروه، غرب عراق را مقر فرماندهی خود با عنوان امارت اسلامی اعلام كرد.

در بیانیه القاعده، مناطق الانبار، صلاح الدین، دیاله، نینوا، شمال بغداد و شمال استان بابل به عنوان حوزه های نفوذ آن اعلام شد.

▪ نتایج یك انتخابات سیاسی

اعلام رسمی نتایج انتخابات ۲۴ آذر سال گذشته عراق كه پیروزی قاطع شیعیان و اكراد را در پی داشت، از دید همه ناظران رویدادی مهم ارزیابی شد. این انتخابات برای نخستین بار موازنه قدرت در بغداد را دگرگون كرد. نهادهای نوپدید مجلس، دولت و شورای ریاست جمهوری حاصل انتخاباتی بود كه مردم عراق به امید رفع ناآرامی ها و سامان عراق در آن شركت كردند. در این میان، برای تصدی ۳ پست كلیدی ریاست پارلمان، ریاست جمهوری و ریاست قوه مجریه گفت وگوها و رایزنی های فراوانی میان گروه های مختلف عراقی انجام شد. شیعیان كه اینك اكثریت پارلمان را دراختیار دارند، قوه مجریه را نیز دراختیار گرفتند تا بدین ترتیب جواد نوری المالكی، معاون ابراهیم جعفری در حزب الدعوه، به ریاست قوه مجریه دست یابد. پس از شیعیان، اكراد بزرگترین فراكسیون مجلس نمایندگان را تشكیل دادند و بدین ترتیب جلال طالبانی، كهنه كار سیاست عراق، به عنوان رئیس جمهور و رئیس شورای امنیت ملی عراق منصوب شد.

ریاست پارلمان عراق نیز به محمود المشهدانی از جبهه توافق اعراب سنی رسید.با این حال، در میان سه رأس قدرت عراق یعنی دولت، مجلس و ریاست جمهوری، به نظر می رسد قوه مجریه به ریاست مالكی در ادامه با بیشترین چالش از سوی سلفی ها روبه رو شد.

شواهد و قرائن حاكی از این بود كه نگاه نسبتاً مستقل مالكی و تبدیل نوع نگاه او به روابط با همسایگان عراق از موارد مورد اعتراض مقامهای كاخ سفید بود. این درحالی است كه آمریكایی ها تلاش فراوانی انجام می دهند تا با متهم كردن ایران و سوریه به عنوان دو كشور همسایه عراق به دخالت درامور داخلی این كشور، روابط دولتی مالكی با كشورهای مذكور را تخریب كنند و از سوی دیگر پوششی برای ناكامی های خود در برخورد با موج ترور خشونت بیابند.

از همین رو بود كه هرگاه خبرنگاران غربی از مالكی درمورد اتهامهای آمریكا، ایران و سوریه می پرسیدند، وی ایران و سوریه را دو كشور «دوست و برادر» می خواند كه هدفی جز ایجاد امنیت و ثبات در عراق ندارند.

مالكی درادامه كار در درون دولت خود نیز با مشكلاتی دست به گریبان شد. صدور دستور بازداشت حارث الضاری، رئیس هیأت علمای مسلمین عراق، موجب رودر رویی چهره های متنفذ اهل سنت عراق همچون طارق الهاشمی معاون رئیس جمهور و الزوبعی معاون نخست وزیر به عملكرد مالكی گشت تا جایی كه این دو نفر صریحاً خواستار بركناری مالكی شدند. در همین راستا، بارها طرح كودتا علیه مالكی ازسوی برخی رسانه ها مطرح شد كه نام برخی دولت ها همچون اردن و عربستان در آن مطرح شده بود. البته تهدیدهای برخی مقام های ریاض برای دخالت در عراق به سود سلفی ها و دامن زدن حارث الضاری به این جو نیز در تقویت این شایعات مؤثر بود.

تهدید عدنان الدلیمی رئیس جبهه توافق به خروج از تركیب دولت و سپس حضور وی در همایشی در تركیه (همایشی كه از سلفی ها برای سركوب شیعیان دعوت كرد) چالش هایی بود كه مالكی با آن دست به گریبان شد.

خروج جریان صدریون از دولت و مجلس نیز از وقایعی بود كه فضای سیاسی عراق ۲۰۰۶ را تحت تأثیر قرارداد. علت و عامل این اتفاق دیدار جورج بوش رئیس جمهوری آمریكا و نوری المالكی نخست وزیر بود كه صدری ها ازمدتها پیش، با نادرست شمردن آن گفته بودند كه در صورت انجام این دیدار از دولت خارج خواهندشد.

این اتفاق در نهایت به وقوع پیوست و نمایندگان جریان صدر چه در درون كابینه مالكی و چه در پارلمان به صورت دسته جمعی از دولت و كابینه خارج شدند.

برنامه تحریم صدری ها تا زمانی كه ۷ جریان اصلی شیعه در دیدارهای خود با مراجع نجف ازجمله آیت الله سیستانی خبر از رفع مشكل و بازگشت جریان صدر دادند ادامه یافت.

مالكی بارها كمبود اختیارات خود را از دلایل تضعیف ساختار سیاسی عراق برابر ناامنی ها عنوان كرده بود.

مالكی به عراقی ها وعده داده بود كه كنترل امنیت ۷ استان عراق تا پایان سال ۲۰۰۶ به عراقی ها واگذار خواهدشد اما هنگامی كه در پایان سال از وی در این مورد سؤال شد، وی خود را نخست وزیر و رئیس دولتی خواند كه اختیار جابه جایی حتی یك گردان از ارتش عراق را نیز ندارد و این آشكارترین انتقاد او از نیروهای ائتلاف بود.

▪ اعدام صدام

جسم شوك آلود و چهره مات همه آن چیزی بود كه از هیبت پوشالی صدام بر بالای چوبه دار مشاهده شد. دیكتاتور سابق عراق ۴۸ ساعت مانده به حلول سال نو میلادی، بر بالای دار رفت تا درس عبرتی باشد برای دیكتاتورها. اجرای حكم اعدام صدام البته واكنش های متفاوتی را از سوی مقامات عراقی درپی داشت. برخی همچون مالكی نخست وزیر و طالبانی رئیس جمهور بشدت از این حكم حمایت كردند و آن را سزای اعمال سیاه او در سركوب مردم عراق و قتل شخصیت های این كشور دانستند و برخی دیگر همچون محمود المشهدانی، رئیس پارلمان عراق، این حكم را غیرقانونی خواندند.

معدود هواداران بعثی مسلك پیش از اجرای حكم اعدام صدام وعده داده بودند در صورت اجرای حكم اعدام، عراق را به صحنه قتل و آشوب تبدیل خواهند كرد.

حكم ابتدایی دادگاه صدام البته پیشتر از این و توسط دادگاه اعلام شده بود.

اعدام صدام سرانجام در پنجمین روز زمستان سال جاری مورد تأیید دادگاه تجدیدنظر قرار گرفت. براساس قوانین عراق، حكم اعدام متهم تا ۳۰روز پس از تأیید دادگاه باید اجرا شود. به هر حال، در میان مخالفت ها و كارشكنی های طرف های متعصب عربی سرانجام سحرگاه سی ام دسامبر، نوری مالكی حكم اعدام صدام را امضا كرد و به اجرا درآورد.

▪ تلاش برای آشتی ملی

خشونت های عراق این دیدگاه را نزد برخی مقامات بغداد و استراتژیست های غربی مطرح كرد كه «بازی ندادن» گروه های مخالف دولت مركزی بغداد در ساختار سیاسی عراق از عمده ترین دلایل ادامه درگیری ها است و در صورت مشاركت آن ها در ساختار قدرت عراق، موج خشونت ها نیز كاهش خواهد یافت. اعلام طرح آشتی ملی در عراق از سوی مالكی و برگزاری همایش ها و كنفرانس های متعدد در عراق و خارج از مهمترین تلاش های دولت بغداد در این راستا بود. مهم ترین اجلاسی كه در این باره برگزار شد، اجلاس رهبران دینی عراق در مكه مكرمه بود. شركت كنندگان در این كنفرانس كه روحانیون ارشد شیعه و سنی عراق بودند، در این اجلاس از طرف های درگیر در عراق خواستند با كنار گذاشتن خشونت، در روند سیاسی عراق مشاركت كنند و «عراقی نو» را بسازند. بیانیه این اجلاس نیز با عنوان «میثاق مكه» منتشر شد. توصیه های این اجلاس اگرچه در عمل مورد استقبال چندانی از سوی مخاطبان قرار نگرفت، اما باب جدیدی را در همكاری علمای شیعه وسنی برای كاهش ناامنی های عراق گشود. در سال۲۰۰۶ سه همایش برای آشتی ملی در عراق برگزار شد كه عبارت بودند از: سران عشایر، نهادهای جامعه مدنی، احزاب و گروه های سیاسی.

احسان تقدسی

---