مزار بقیع

این مبارك بقعه را, حاجت به نور ماه نیست در دل هر ذره, خورشیدی نهان دارد بقیع بقیع مقدس ترین و با فضیلت ترین «شفق» مكانها, پس از قبر پیامبر گرامی اسلام ص در مدینه است

این مبارك بقعه را، حاجت‏به نور ماه نیست‏ در دل هر ذره، خورشیدی نهان دارد بقیع‏ بقیع: مقدس‏ترین و با فضیلت‏ترین «شفق» مكانها، پس از قبر پیامبر گرامی اسلام(ص) در مدینه است. این مكان مقدس كه محلّ دفن چهار امام معصوم - علیه‏السلام -، همسران و فرزندان رسول خدا(ص)، جمع كثیری از صحابه و یاران آن حضرت و تعداد زیادی از علما، شهدا و بزرگان اسلام است، از دیدگاه تاریخی و معنوی، دارای ارزش فوق‏العاده‏ای است. و همین نكته موجب شد، تا در اولین شماره این مجلّه، جهت آشنایی خوانندگان محترم به شناخت و معرفی این مكان شریف و بزرگانی كه در آن مكان آرمیده‏اند، بپردازیم. بقیع و معانی آن‏ قبرستان بقیع را كه قدیمی‏ترین قبرستان مدینه است «جنهٔالبقیع» هم می‏نامند. و از آنجا كه در این مكان مقدس، درختی به نام «غرقد» بوده، به «بقیع الغرقد» نیز معروف است. بقیع در زبان عرب، به جایگاه وسیع، یا مكانی كه در آن درخت و ریشه‏های درخت باشد اطلاق می‏شود.

در مجمع‏البحرین آمده است: «البقیع من الارض: المكان المتّسع (قیل) و لا یسمّی بقیعاً الّا فیه شجرا و اصولها، و منه، بقیع الغرقد». بعضی می‏گویند: بقیع به معنی توتستان، و بقعه، و مزرعهٔ نیز آمده است. در كنار بقیع الغرقد، قطعه دیگری، به نام «بقیع العمّات» بوده است كه در این اواخر دیوار بین دو بقیع را برداشته، و هر دو قسمت را به صورت یك قبرستان درآورده‏اند. بقیع در كجا واقع شده است؟ بقیع در سمت شرقی مسجدالنبی(ص)، و در حال حاضر تقریباً در وسط شهر مدینه واقع شده، كه از شمال به شارع عبدالعزیز، و از شرق به شارع ستین، و از جنوب به شارع باب العوالی، و از غرب به شارع ابی‏ذر، محدود شده است. در گذشته، دیوارهای بقیع، از گل و خشت خام درست شده بود، كه بعداً دورتا دور این قبرستان را با بلوك‏های سیمانی دیوار كشیده و روی دیوار نیز نرده‏ها و پنجره‏هایی، نصب كردند.

متأسفانه تا چند سال پیش، درب بقیع تنها برای دفن جنازه‏ها باز می‏شد و در غیر آن، بسته بود. ولیكن از سال ۱۳۶۵ شمسی و به دنبال درخواست مردم مسلمان ایران و اقدامات مسؤولین ایرانی، در ساعاتی از روز، درب آن به روی زائران گشوده می‏شود. فضیلت بقیع‏ پیامبر اكرم(ص) فرمود: سرزمین بقیع، نخستین مكانی است كه در روز قیامت شكافته می‏شود، و مدفونین آن سر از خاك بیرون می‏آورند، و پس از آن زمین مكّه. و در روز قیامت، هفتاد هزار نفر از بقیع، در صحرای محشر حاضر می‏گردند كه صورتشان مانند ماه شب چهارده می‏درخشد، و بدون حساب نیز داخل بهشت می‏شوند. به گواهی تاریخ، پیامبر اسلام(ص) بارها و حتی در نیمه‏های شب به زیارت بقیع می‏رفت و برای خفتگان در آن، طلب مغفرت می‏كرد و می‏فرمود: خدایا اهل بقیع را بیامرز. و نیز می‏فرمود: مأموریت دارم تا بر اهل بقیع درود بفرستم: «انّی بعثت الی‏ اهل البقیع لأصلّی علیهم». گنجینه‏های گرانقدر در خاك بقیع‏ چنان كه گفتیم بقیع، قبرستان قدیمی مدینه است كه بهترین عزیزان پیامبر(ص) و سربازان فداكار اسلام، در آنجا مدفونند؛ اینك به نام برخی از آنها اشاره می‏كنیم:

۱) مرقد چهار امام معصوم از ائمه شیعه(ع): امام‏مجتبی(ع)، امام سجاد(ع)، امام‏باقر(ع) و امام صادق(ع).

۲) (بنابه‏نقلی) قبرپنهان فاطمه زهرا(س).

۳) قبور فرزندان پیامبر(ص) مانند ابراهیم، زینب، ام‏كلثوم و رقیّه.

۴) قبور همسران آن حضرت.

۵) قبر فاطمه بنت اسد مادر علی بن ابی طالب(ع).

۶) قبر عباس عموی پیغمبر(ص).

۷) قبر صفیّه و عاتكه، عمه‏های پیامبر(ص).

۸ ) قبرحلیمه سعدیه، مادر رضاعی آن حضرت.

۹) قبر عقیل برادر علی(ع)، و عبداللَّه بن جعفر، همسر زینب كبری(س).

۱۰) قبر سعد بن معاذ، و ابوسعید خدری.

۱۱) قبر اسماعیل فرزند امام صادق(ع).

۱۲) قبر امّ‏البنین مادر حضرت ابی‏الفضل(ع).

۱۳) قبر عثمان بن مظعون، و سفیان بن الحارث بن عبدالمطلب.

۱۴) قبر جمعی از شهدای اُحُد و شهدای واقعه حرّه كه محل آنها معلوم و مشخص است.

۱۵) قبور برخی از فرزندان ائمه و بستگان پیامبر گرامی اسلام(ص) و برخی از صحابه بزرگوار آن حضرت.

۱۶) قبور گروهی از راویان حدیث، و عده‏ای از علما، شهدا و قرّاء و مبلغین بزرگ اسلام. و سرانجام بسیاری از شخصیتهای برجسته و افراد والامقام كه از صدر اسلام تاكنون، در این سرزمین مقدس آرمیده‏اند و قبورشان مجهول است. قبوری كه چنانچه، هر یك از آنها در دیگر بلاد اسلامی قرار داشت، آنچنان آباد و مجلل می‏بود كه چهره آن شهر را عوض می‏كرد. سمهودی در «وفاءالوفاء» از مالك روایت كرده كه: در این آرامگاه ده هزار نفر از صحابه گرامی و اكابر اسلام مدفونند، لیكن قبور تعدادی از آنها مخفی، و برخی دیگر هم كه معلوم بوده به مرور زمان از بین رفته، و متأسفانه بسیاری از آنها را هم در این قرن اخیر از میان برده‏اند. «رفعت پاشا» نویسنده «مرآهٔالحرمین» عقیده دارد: بیش از دو هزار نفر از اصحاب و تابعین، در این قبرستان دفن شده‏اند. صحابه مدفون در بقیع‏ گروهی از صحابه كه در این مكان شریف مدفونند عبارتند از:

۱) مقداد بن الاسود.

۲) مالك بن حارث.

۳) مالك اشتر نخعی.

۴) خالد بن سعید.

۵) خزیمهٔ ذوالشهادتین، كه پیامبر(ص) شهادت و گواهی او را به جای دو شاهد عادل می‏پذیرفت.

۶) زید بن حارثهٔ. (پسرخوانده پیامبر«ص»)

۷) سعد بن عباده.

۸) ابو دجانه انصاری.

۹) جابر بن عبداللّه انصاری.

۱۰) مالك بن نویره.

۱۱) زید بن ارقم.

۱۲) حسّان بن ثابت.

۱۳) قیس بن سعد بن عباده.

۱۴) اسعد بن زاره... مورخین نوشته‏اند: نخستین كسی كه از انصار در بقیع مدفون شد، اسعد بن زراره بود، وی از بیعت كنندگان با پیامبراسلام(ص) در عقبه اول و دوم (پیش از هجرت) در سرزمین منی بوده است و نخستین كسی كه از مهاجرین در بقیع مدفون شد، عثمان بن مظعون است كه به حبشه و مدینه هجرت كرد و همو بود كه سرپرستی گروه مهاجران اول به حبشه را عهده‏دار بود. علاوه بر افراد یاد شده، تعداد دیگری از بستگان پیغمبر(ص) و فرزندان ائمّه - علیهم‏السلام - نیز در اینجا دفن شده‏اند، از جمله:

۱) محمد حنفیه، فرزند علی(ع).

۲) حسن مثنی و جعفر و زید فرزندان امام مجتبی(ع).

۳) چهار تن از فرزندان امام سجّاد (ع) به نامهای عمرالاشرف، عبداللّه باهر، حسین اكبر، حسین اصغر (حسین اصغر متولی موقوفات جدش علی(ع) بوده كه از موقعیّت والایی نیز برخوردار بوده است).

۴) از فرزندان امام باقر(ع): ابراهیم، عبداللَّه، زینب و امّ سلمه.

۵) از فرزندان امام صادق(ع): اسماعیل و عبداللَّه افطح.

۶) عبیداللَّه و اسحق از فرزندان امام كاظم(ع).

۷) فرزندان حضرت ابوالفضل(ع).

۸) امام زادگان دیگری چون عبداللّه امیرالعارفین از فرزندان حسین اصغر، حسن مثلث فرزند حسن مثنی و... بعلاوه بقیع، مرقد گروهی از راویان و قرّاء و مبلغان نیز می‏باشد، مانند:

۱) عبداللّه بن مسعود.

۲) معاذ بن جبل.

۳) سالم.

۴) ابوالحسین یحیی النسابهٔ العقیقی، او نخستین كسی است كه در انساب سادات، كتابی تدوین نموده، تألیفات بسیاری دارد، و در كتب رجال نیز مورد تمجید و تقدیس قرار گرفته است.

۵) سید الُمهنابن سنان الحسین اعرجی، او كسی است كه سؤالهایی از مدینه منوره به حضور «علامه حلی(ره)» ارسال نمود، و علامه هم به سؤالهای وی جواب داد و اكنون آن جوابها، به «اجوبهٔالمسائل المهنائیهٔ» معروف است. لازم یه یادآوری است كه در گذشته بقیع و مرقد امامان معصوم(ع) عموماً دارای بقعه و گنبد و بارگاه بوده و لیكن در سالهای اخیر همه آنها تخریب گردیده و هم اكنون هیچ آثاری از آنها جز چند قطعه سنگ كه در بالا و پائین قبور گذاشته شده، وجود ندارد.۱ در حالی كه اغلب این قبور چنانكه محمد بن محمود نجّار متوفای ۶۴۳ هجری (در كتاب اخبار مدینهٔالرسول) ابن جبیر متوفای ۶۱۴ هجری و ابن بطوطه متوفای ۷۷۹ آنها را مشاهده و خصوصیات آن را شرح داده‏اند، دارای كتیبه و سنگ‏های نوشته شده، بوده است. و نیز میرزا حسین فراهانی در سال ۱۳۲۰ و ۱۳۰۲ هجری این آثار را دیده و در سفرنامه خود آنها را شرح داده است.۲

● مظلومترین و اندوهناكترین صحنه بقیع‏

در بقیع صحنه‏های اندوهبار و حزن‏انگیز فراوانی است كه از همه آنها اندوهبارتر، قبور چهار امام مظلوم و معصومی است كه چون خورشیدی، در دل خاك مستور مانده‏اند:

۱) پیشوای دوم امام حسن مجتبی(ع).

۲) پیشوای چهارم امام زین‏العابدین(ع).

۳) پیشوای پنجم امام محمّد باقر(ع).

۴) پیشوای ششم امام جعفر صادق(ع). بدیهی است بیان علّت شهادت و دفن آن بزرگواران در بقیع و ماجرای تشییع و تدفین هر یك از آنها، خود كتابی مستقل و مقالاتی جداگانه می‏طلبد كه باید در جای دیگر به آن پرداخت و این مختصر را گنجایش آن نیست. و اینك قسمتی از بیوگرافی و شرح اجمالی زندگانی برخی از بزرگان مدفون در بقیع را ذكر می‏كنیم:

۱) فاطمه بنت اسد: فاطمه دختر اسد: فرزند هاشم، همسر ابوطالب و مادر علی(ع)، جعفر، عقیل و هانی و طالب است. وی كه از مهاجرین نخستین و بیعت كنندگان با حضرت محمد(ص) می‏باشد به پاكی و پرهیزكاری مشهور است و تنها كسی است كه در خانه كعبه وضع حمل نمود و مولود كعبه علی(ع) را به دنیا آورد. او در زمان حیات پیامبر(ص)، جهان را بدرود گفت، آن حضرت در مرگ وی تأثر و اندوه فراوان از خود نشان داد، و سرانجام بر جنازه‏اش نماز خواند، و او را در میان قبر نهاد. برخی قبر او را در كنار قبر عثمان بن مظعون و ابراهیم فرزند پیامبر دانسته‏اند ولی مشهور این است كه نزدیك قبر چهار امام معصوم(ع) قرار دارد كه اهل سنت آن را قبر فاطمه زهرا(ع) می‏دانند! این قبر قبلاً قبه و بارگاه داشته است.

۲) عباس، عموی پیامبر(ص) عباس فرزند عبدالمطلب عموی پیامبر(ص) و مادرش نتیله دختر خبّاب است. او دو تا سه سال از پیامبر اسلام(ص) بزرگتر بود. عباس از بزرگان و سادات قریش و بنی‏هاشم بود كه پیش از ظهور اسلام منصب سقایت حاجیان و عمارت مسجدالحرام را به عهده داشت. او به دستور پیامبر اكرم(ص) در مكه ماند و فعالیتهای ضد اسلامی قریش را به پیامبر(ص) گزارش می‏كرد. و نیز او بود كه خبر حمله قریش به مدینه را در جنگ احد و خندق به پیامبر(ص) اطلاع داد. عباس، دو ماه قبل از فتح مكه به سوی مدینه هجرت كرد. و از آن پس مستقیماً جزء یاران و صحابه پیامبر(ص) درآمد و از مهاجران شمرده شد. وی مورد توجه و عنایت خاص پیامبر(ص) بود، در جنگ حنین نیز فداكاری‏های زیادی انجام داد. عباس در سال ۳۳ هجری در عصر خلافت عثمان دار دنیا را وداع گفت. و در قبرستان بقیع در كنار قبر فاطمه بنت اسد دفن شد.

۳) عبداللَّه بن جعفر پس از مهاجرت گروهی از مسلمانان، به سرپرستی جعفر بن ابی‏طالب از مكّه به سوی حبشه و اقامت در آنجا، خداوند به جعفر فرزندی داد كه نامش را عبداللَّه گذاشت. عبداللَّه اولین مولود مسلمانی بود كه در حبشه به دنیا آمد. پدرش جعفر، در سال هفت هجری از حبشه به مدینه بازگشت و در سال هشتم، به فرماندهی سپاهی كه زید بن حارثه و عبداللَّه بن رواحه فرمانده دوم و سوم آن بودند عازم موته شد و در آنجا شهید گردید... رسول خدا(ص) با نشان دادن عكس‏العمل شدید نسبت به شهادت او و همراهانش، ایثار و فداكاری جعفر را ستود و برای تسلیت به خانواده‏اش به منزل وی رفت و بشارت خدا را نسبت به جعفر بدینگونه اعلان كرد كه: خداوند متعال به جای دو بازوی جدا شده او در جنگ موته، دو بال به او داده است تا در بهشت همانند فرشتگان پرواز كند و بدین جهت او را «جعفر طیّار» لقب داده‏اند. و امّا عبداللَّه پسر جعفر هم مورد محبت پیامبر(ص) بود، او كسی است كه در كودكی با پیامبر(ص) بیعت كرد و پیامبر(ص) نیز با آنكه معمولاً بیعت كودكان را نمی‏پذیرفت بیعت او را پذیرا شد. عبداللَّه همسر بانوی بزرگ اسلام حضرت زینب كبری(س) است. او مردی سخاوتمند و جوانمرد و از حامیان علی بن ابیطالب(ع) بود كه در سال ۸۰ هجری و در نود سالگی در مدینه فوت كرد، و او را در قبرستان بقیع كنار قبر عمویش عقیل دفن كردند.

علی اكبر حسنی‏

پاورقی‏ها:

۱ - راهنمای حرمین شریفین ج ۵، ص ۱۴۲.

۲ - مدینه شناسی، از محمد باقر نجفی.

۳ - مستدرك حاكم، ج ۲، ص ۳۱۸ و مدینه‏شناسی.

۴ - تاریخ یعقوبی (چاپ نجف)، ج ۲، ص ۱۴۲ و نیز ج ۲، ص ۱۶۵؛ الكامل ابن اثیر، ج ۳، ص ۲۰۶؛ الفتوح، ج ۲ ص ۲۴۸ و...

۵ و۶ - مدینه شناسی ص ۳۶۶ و ۳۶۵.

۷ و۸ و۹ - سیره ابن هشام، ج ۳، ص ۲۹۵؛ اعلام الوری و تاریخ یعقوبی و طبقات الكبری، و مدینه‏شناسی ص ۳۷۵ تا ۳۶۵.

۱۰ - ترجمه: «پیامبر(ص) بركنار قبر نشست و فاطمه(س) در كنار او بود و می‏گریست پیامبر(ص) با رحمت و لطف، اشكهای فاطمه را با لباس خود پاك می‏نمود.»

---