تحقق آزادی و زمینه های ذهنی

هر انسانی به حكم صرف انسانیت خود آزاد است اما تحقق و فعلیت یافتن آزادی و اینكه انسان در عمل به آن دست یابد مستلزم نظام تربیتی خاصی است

● درآمد:

آزادی جزو ذات انسان است و چیزی نیست كه بتوان آن را از كسی گرفت یا به كسی بخشید.

هر انسانی به حكم صرف انسانیت خود آزاد است. اما تحقق و فعلیت یافتن آزادی و اینكه انسان در عمل به آن دست یابد مستلزم نظام تربیتی خاصی است. از طریق تربیت است كه می‌توان افراد را آزاده یا مستبد پرورش داد.آزادی اولا و بالذات یك مساله فرهنگی و تربیتی و ثانیاً و بالعرض یك مساله سیاسی و حكومتی است. دو عنصر درون وجود انسان (عقل و عاطفه)طبیعتا رو در روی یكدیگر قرار دارند و انسان را به جانب مقتضیات خود می‌كشند. كشش عواطف به سوی شرارت و خصلت‌های حیوانی و كشش عقل به سوی مدنیت و جامعه انسانی است. هر یك از این دو كشش از طریق تربیت قابل شدت و ضعف است.

از طریق تربیت می‌توان اصول حرمت انسانی و حفظ حقوق متقابل افراد را به كودكان تعلیم داد و آنها را آزاده و «دموكرات» تربیت كرد.

این نظام تربیتی مستلزم آشنایی با مجموعه ای از اصول اقتصادی، حقوقی، اجتماعی و روانی است. مفهوم «حق» باید در دوران كودكی از طریق آموزش مدون و علمی (مطابق نظر متخصصان تعلیم و تربیت) در ذهن كودكان و نوآموزان نقش بندد و مستحكم شود. كاركرد مثبت عاطفه «نفرت» این است كه از كودكی تنفر نوآموزان را نسبت به نقض حقوق دیگران برانگیخت تا كودك هم از تجاوز و تعدی متنفر باشد و هم از كسانی كه اقدام به تجاوز و تعدی می‌كنند. تحقق آزادی دارای دو مرحله درون ذهنی و برون ذهنی است. در مرحله درون ذهنی عواطف كودك علیه تجاوز و تعدی و قانون‌شكنی و بی‌نظمی برانگیخته می‌شود. در این حالت عقل بر تمام عواطف فرد مسلط است و انسان در سنین بزرگی می‌داند كه باید هر عمل و اقدام خود را پیش از تصمیم به اجرا به محك عقل بزند و ارزیابی كند تا اگر شائبه‌ای از نقض حقوق دیگران در آن است از آن عمل امتناع كند. چنین فردی در سنین بزرگی و در قبال مسوولیت‌های اجتماعی بدون سنجش و محاسبه اقدام نمی‌كند و دستور كار او در هر اقدامی مراعات حقوق مردم است. با معیار عقل و برای كسی كه مفهوم «حق» را شناخته باشد (و این شناخت مستلزم یك نظام تربیتی علمی است) انسان چیزی بیش از حق خود مطالبه نمی‌كند.

محدود شدن به حق خود متضایف مراعات حقوق دیگران است. وقتی از لحاظ درون ذهنی این مفاهیم به واسطه یك نظام تربیتی عقلانی در ذهن استقرار یافت نوبت به مرحله برون ذهنی آزادی می‌رسد. انسان عملا آزاد یعنی كسی كه آزادی ذاتی خود را به مرحله تحقق رسانده و از طریق تعلیم و تربیت درك حقوق دیگران را در ذهن خود مستقر كرده است، آماده است تا در روابط اجتماعی خود اصل «مراعات حقوق دیگران» را دستور كار خود قرار دهد. به زبان كانت مراعات حقوق دیگران متضایف شناخت تكالیف خویشتن است. به عبارت دیگر آنچه تكلیف من است همان حق دیگران است. در جامعه‌ای كه از افراد تشكیل شده است كه این مفاهیم را درك كرده‌اند، استبداد و دیكتاتوری جایی ندارد؛ كسی باورهای خود را به دیگران تحمیل نمی‌كند و مخالفان اعتقادات خود را منحرف و گمراه نمی‌نامد و همان حقوقی را كه در ابراز عقیده برای خود می‌شناسد برای دیگران هم می‌شناسد. وقتی نظام قانونگذاری جامعه به دست كسانی افتاد كه دارای چنین تربیتی هستند قانونی كه مستلزم نقض حقوق طبیعی افراد باشد توسط آنها تصویب نمی‌شود.

▪ نقض حقوق و سرقت آزادی دیگران در عمل به دو صورت فردی و جمعی ممكن است:

۱) اینكه فردی كالایی را گران بفروشد یا رشوه بگیرد یا اختلاس كند یا كم كاری كند یا معابر عمومی را آلوده كند یا اموال عمومی را تخریب كند یا كسی را گمراه كند و....

۲) اینكه حكومتی نظام قانونگذاری خود را به دست افراد فاقد تربیت علمی كه حقوق دیگران را نمی‌شناسند و به جای عقل تابع عواطف خود هستند و به آزادی درون ذهنی نرسیده‌اند، بسپارد و آنها با تصویب قوانین خلاف آزادی، حقوق مردم را نقض كنند.

یكی از موارد نقض حقوق و آزادی دیگران در حكومت‌های استبدادی این است كه نهادهای حكومتی (آموزش و پرورش، ارتش، سازمان‌های اطلاعاتی و....) به جای اینكه در خدمت مردم باشند در خدمت حكومتند. یكی از شاخص‌های حكومت صالح این است كه نسبت این نهادها را به مردم نمی‌توان از نسبت آنها به حكومت تفكیك كرد. خدمت این نهادها به حكومت عین خدمت آنها به مردم است اما در حكومت‌های فاسد (حكومت‌های خودكامه) نهادهای حكومتی آشكارا در خدمت حكومتند نه در خدمت مردم. در این حكومت‌ها منافع حكومت از منافع مردم جداست و نهادهای حكومتی در خدمت مردم نیستند بلكه در خدمت حكومتند. این یكی از نتایج تربیت غیر آزاد است؛ تربیتی كه در آن اصل آزادی تعلیم داده نشده است و در وجود افراد آن جامعه به جای اینكه عواطف تابع عقل باشند؛ عقل تابع عواطف است. می‌توان حكومت این ملت‌ها را «حكومت عواطف بر عقل» نامید.

استاد فلسفه دانشگاه شهید بهشتی