نقش آموزش عالی و ترسیم هویّت دانشجویی

راه نخست, به از دست دادن هویّت و ملیّت و فرهنگ خودی می انجامد و راه دوم, مسیر بازیابی هویّت ملی و بازسازی ریشه های فرهنگی را به روی یك ملت می گشاید

۱) اهمیت فرهنگ و نقش نظام آموزش عالی

الف) فرهنگ و توسعه

امروزه یكی از شاخصه های كشورهای در حال توسعه را مسئله «فرهنگ» و به ویژه نقش نظام آموزش عالی در آن می دانند. فرهنگ و میزان و سطح ارتقای آن، معیاری برای توسعه یافتگی به حساب می آید و در این زمینه، سخن از نقش نظام آموزش عالی به عنوان یكی از اركان مهم فرهنگ ساز است.

نه تنها كشورهای در حال توسعه بلكه هر كشور و جامعه ای در دنیای جدید نمی تواند از تأثیر مهم فرهنگ در رشد و پیشرفت جوامع دور باشد.۱

ب) فرهنگ و تمدّن

از سوی دیگر، نباید از تأثیر مهم فرهنگ در تمدّن سازی نیز غفلت ورزید. هر تمدّنی برای پایداری خود نیازمند فرهنگ سازی است; چرا كه بدون عنصر فرهنگ یكی از اصلی ترین شالوده های تمدّن بشری استوار نخواهد شد. بی تردید، از آن رو كه نظام آموزش عالی نیز یكی از اركان مهم فرهنگی و جزئی از آن به حساب می آید، باید به نقش كلیدی آن در تمدّن سازی توجه ویژه داشت.

ج) اهمیت تمدّن سازی

در دنیای امروز دو راه پیش روی ملت ها و جوامع بشری وجود دارد: یا باید منفعلانه مرعوب ساخت روابط امروز تمدّن حاكم غربی شد و یا اینكه برخوردی فعال را پیش گرفت و در صدد تمدّن سازی برآمد.

راه نخست، به از دست دادن هویّت و ملیّت و فرهنگ خودی می انجامد و راه دوم، مسیر بازیابی هویّت ملی و بازسازی ریشه های فرهنگی را به روی یك ملت می گشاید.

برای بشر كنونی انتخاب سومی مطرح نیست; چنانچه جامعه و ملتی به سمت تمدّن سازی حركت نكند و در صدد ریشه یابی وضعیت موجود خود و طراحی مهندسی آرمانی اش برنیاید، به ناچار باید تن به پذیرش حاكمیت تمدّن غربی و سیطره آن بر تمامی قلمروهای فرهنگی و سیاسی و اقتصادی جامعه خودی بدهد.

در نتیجه، اگر به نقش مهم فرهنگ در تمدّن سازی پی بردیم، به اهمیت دو چندان فرهنگ سازی برای دست یابی به شالوده های تمدّنی جدید نیز رهنمون خواهیم شد.

د) فرهنگ و روابط دنیای جدید

به غیر از تأثیر فرهنگ در توسعه و تمدّن سازی، شاید بتوان یكی از مهم ترین شاخصه های كلان تمایز جامعه قرن ۱۹ و ۲۰ با قرون گذشته را در قرار گرفتن «فرهنگ» به عنوان یكی از كلیدی ترین و كاربردی ترین عناصر ارتباطی بین جوامع و دولت ها و در یك كلمه، كلیه ارتباطات انسانی به حساب آورد. دست كم اینكه بخش وسیعی از ارتباطات نوین، از این منظر و با بهره بری از نقش و توان مسائل فرهنگی انجام می پذیرد. و بی دلیل نیست كه عصر امروز، عصر تبادل ارتباطات فرهنگی نامیده می شود.

یكی از نمونه های عینی كه می تواند نشانگر تحلیل مزبور باشد در نظر گرفتن شیوه های استعمار كهنه و قدیم و مرز بین آن دو در اهمیت یافتن مسائل فرهنگی و تغییر مشی از منظر ارتباطات فرهنگی است. به این معنا كه اگر در شیوه های استعمار قدیم و كهنه، بیشتر از راه كارهای فیزیكی و عملیات نظامی و مشابه آن استفاده می شد، استعمار نو، بهره گیری از راه های ارتباطی فرهنگی را مدّنظر قرار داده; چرا كه این شیوه در عین پنهانی و ناآشكار بودن، دارای تأثیر نفوذ بسیار بیشتر و ماندگارتری در جوامع خواهد بود. پیش تر هم اشاره شد كه یكی از مهم ترین بسترهای ایجاد و پدیدآوری هر تمدّنی از قالب و در مجرای فرهنگ سازی یك جامعه صورت می پذیرد. بنابراین، استعمار نو از این طریق می تواند به سه نتیجه دست یابد:

۱) تأثیرگذاری مخفی;

۲) تأثیرگذاری ماندگار;

۳) تأثیرگذاری تمدّنی.

هر یك از سه هدف مزبور به تنهایی نیز مطلوب است، اما با اصل قرار دادن ارتباطات فرهنگی، سه هدف یك جا به دست می آید.

در استعمار فرانو، شاخصه دوم و به ویژه شاخصه سوم، به صورت خاص مورد توجه قرار گرفته است. در این نوع از استعمار، به جای تلاش های صرفاً جغرافیایی و چهره به چهره، تغییر و ذوب و انحلال فرهنگ ها به عنوان یك اصل و مبنا شناخته می شود.

هـ) دانشگاه امروز

نتیجه منطقی نكات مورد اشاره این است كه امروزه مهم ترین نقش و حساسیت نظام آموزش عالی و دانشگاه ها، فرهنگ سازی در جوامع است. دست یابی به توسعه جامع و پایدار جامعه اسلامی، ایجاد زمینه برای تمّدن سازی آرمانی و مطلوب اسلامی ـ ایرانی، ذوب نشدن در ساخت روابط موجود تمدّن غربی، و حضور فعال در پی ریزی مهندسی ارتباطات فرهنگی دنیای امروز و مقابله در برابر هجمه فرهنگی استعمار مدرن از دیگر تأثیرات نظام آموزش عالی در جامعه ما به شمار می آید.

فرهنگ؛ دانشگاه: توسعه جامعه؛ عصر ارتباطات نو عصر استعمار نو؛ تمدّن سازی همه موارد مزبور نشان دهنده معیارهایی است كه دانشگاه امروز در جامعه ما باید خود را برای آن آماده سازد تا بتوان ادعا كرد نیازهای پیرامونی خود را به درستی شناخته است. به هر میزانی كه از این ملاك ها دور شویم، در حقیقت، دانشگاه و نظام آموزش عالی را از دنیای جدید و لوازم ضروری آن دور ساخته ایم.

۲) نقش دانشجو در نظام آموزش عالی

در یك دسته بندی كلی، عناصر سازنده دانشگاه را می توان به دو دسته «عناصر انسانی» و «عناصر غیرانسانی» تقسیم كرد. عناصر انسانی شامل دانشجو، استاد، مدیریت و كاركنان، و عناصر غیرانسانی شامل فضای كالبدی می شود.۲ در این میان، یكی از مؤثرترین مؤلفه های انسانی در دانشگاه ها، دانشجویان هستند كه بدون حضور و فعالیت علمی و دانشگاهی آنان، نظام آموزش عالی رونق شایسته و بایسته خود را نخواهد داشت. این نقش زمانی پررنگ تر خواهد شد كه تأثیر دانشجو را در ارتباط با فرهنگ یك جامعه ببینیم.

بنابراین، می توان دانشجوی امروزی را دارای رسالت ها و وظایفی بسیار مهم تر از فراگیری دروس خاص علمی دانست. دانشجوی امروزی در جامعه اسلامی نمی تواند پیرامون ضرورت های چهارگانه ذیل نیندیشد و نسبت كار و تلاش خود را با آنها تعیین نسازد:

۱) ضرورت توسعه جامعه;

۲) ضرورت تمدّن سازی آرمانی;

۳) ضرورت توجه به عصر ارتباطات نو و نقش فرهنگ سازی;

۴) ضرورت توجه به شیوه های فرهنگی استعمار نو.

ایفای چنین نقش مهم و تاریخ سازی بدون حصول شرایطی خاص ممكن به نظر نمی رسد. از این رو، باید به ترسیم هویّت جدید دانشجویی متناسب با نیازهای نو روی آورد.

۳) ترسیم هویّت دانشجویی

برای مشخص كردن ویژگی های یك دانشجو متناسب با شرایط موجود جامعه و دنیای امروز، توجه به شش اصل هویّت ساز ضروری است:

الف) علم جویی

نخستین عنصر اصلی دانشجویی، علمورزی و علم جویی است. دانشجو فردی است دارای انگیزه های قوی و محكم دانش طلبی و جویای كسب علم و بالا بردن توان بینشی خود; هم در جهت افزایش حجم اطلاعات علمی و هم در بهینه سازی اطلاعات و عمق بخشیدن به آن; یعنی پی جویی توأمان كمّی و كیفی در رشته تخصصی خود.

آنچه مقابل این عنصر، از نشانه های دانشجونمایی به حساب می آید، انگیزه های ضد علمورزی است; چه به صورت كسب صرفاً نام و نشان و مدارج و مدارك كاغذی و چه به صورت طلب درآمد بیشتر و یا نیّت های صرفاً مادی و دنیوی محض.

آنچه در درجه اول، یك دانشجو به آن نیاز دارد برخورداری از انگیزه قوی و بالای كار و تلاش علمی و عطش پی گیری مسائل حوزه دانش و دنبال كردن راه حل ها و پاسخ گویی به آنهاست.

سیدحسین حسینی

پی نوشت ها

۱ـ جورج نلر استاد دانشگاه كالیفرنیای آمریكا كتابی دارد با عنوان انسان شناسی تربیتی ( Educational anthropology: anintroduction) موضوع این كتاب ارتباط آموزش و پرورش با انسان شناسی و به بیان خود وی، مطالعه منظم درباره فعالیت آموزش و پرورش از منظر فرهنگی است. وی در این كتاب درباره نقش فرهنگ در كشورهای توسعه یافته سخن گفته و به نكاتی در ارتباط فرهنگ و توسعه اشاره دارد. همچنین به ارتباط فرهنگ با شخصیت و تربیت، رویكردهای گوناگون درباره فرهنگ و انواع فرهنگ ها و نیز تأثیر فرهنگ در نظام آموزش و پرورش در كشورهای مختلف پرداخته است.

وی زیر عنوان تغییر فرهنگی (Cultural Change) و عقب ماندگی فرهنگی (Cultural lag) می نویسد: فرهنگ، پایدار و در عین حال همیشه در حال تغییر است. او تغییر فرهنگی را دارای سه فرایند اصلی می داند: ۱. ابتكار (Origination) به معنای كشف یا اختراع عناصر جدیدی در درون فرهنگ; ۲. اشاعه (Dfusion) به معنای قرض گرفتن عناصر جدید از دیگر فرهنگ ها; ۳. تفسیر مجدد (Reinter Pretation) به معنای توجیه و تعدیل عنصر موجود برای مواجه شدن با رویدادهای تازه. جدای از نكاتی كه در رابطه با مباحث فرهنگ و تأثیر و نقش آن در توسعه دارد، بر اساس تقسیم بندی سه گانه مزبور نیز می توان به اهمیت نقش نظام آموزش عالی و دانشگاه ها در ایجاد تغییر فرهنگی جوامع پی برد; چرا كه همه این عناصر در حوزه كار علمی و دانشگاهی قرار دارد و به عهده مراكز فكری و به ویژه دانشگاه هاست. رجوع به این كتاب می تواند روشنگر پاره ای مطالبی باشد كه در متن از آن سخن به میان رفته است.

۲ـ البته یك اصل دیگر را نیز باید به این عناصر افزود كه در واقع، جوهره و ماهیت اصلی دانشگاه را تشكیل می دهد و تمامی عناصر پنج گانه حول آن محور قرار می گیرند و آن اصل «علم و دانش» است كه فلسفه وجودی پنج عنصر دیگر را تشكیل می دهد. تمامی این عناصر پنج گانه برای به جریان گذاشتن و رشد و تولید و انتقال علم و دانش كنار هم گرد می آیند و به گونه ای همه در خدمت این اصل قرار دارند. و به همین دلیل، از این اصل به عنوان یك عنصر كه در عرض عناصر دیگر قرار گیرد یاد نكردیم، بلكه آن را باید علت و فلسفه تجمع عناصر یاد شده به حساب آورد.

۳ـ كریم زمانی، میناگر عشق، ص ۵۲۶.

۴ـ مولوی بین دانش و بینش تفاوت می گذارد آنجا كه می گوید:

هر كه در خلوت به بینش یافت راه *** او زدانش ها بخوید دستگاه.

(كریم زمانی، پیشین، ص ۲۸۱.)

---