جاده نامرئی ترین همراه مسافران همیشگی

راه سازی به موازات تغییرات زندگی بشر, دستخوش تحول شده و در هر دوره از تاریخ حیات انسان ها , متناسب با پیشرفت فنی جوامع بشری , جوابگوی نیازهای آنها بوده است در ایامی كه انسان با پای برهنه , پیاده گز می كرد و به باریك راهی نیاز داشت و زمانی كه با پیشرفت تمدن و پیدایش زندگی اجتماعی فشرده و وقوع مهاجرت های دسته جمعی, درصدد ایجاد راه های بهتر برآمد و همچنین زمانی كه چرخ را اختراع كرد,تحولی عظیم در زندگی او صورت گرفت

راه های ایران قبل و پس از اسلام‌

راه سازی به موازات تغییرات زندگی بشر، دستخوش تحول شده و در هر دوره از تاریخ حیات انسان ها ، متناسب با پیشرفت فنی جوامع بشری ، جوابگوی نیازهای آنها بوده است. در ایامی كه انسان با پای برهنه ، پیاده گز می كرد و به باریك راهی نیاز داشت و زمانی كه با پیشرفت تمدن و پیدایش زندگی اجتماعی فشرده و وقوع مهاجرت های دسته جمعی، درصدد ایجاد راه های بهتر برآمد و همچنین زمانی كه چرخ را اختراع كرد،تحولی عظیم در زندگی او صورت گرفت. در دوره های بعد،‌با اختراع ماشین بخار، لكوموتیو و مانند آن وضعیت ارتباطات كاملا دگرگون شد. بر اساس تحقیقات دانشمندان ،‌از پلوتارك و هرودوت گرفته تا ژاك دمرگان ، كشورهای باستانی ایران و روم و چین در درجه اول و یونان و مصر و كلده و آشور در درجه دوم ، راه های ساخته و مسطح داشتند و كاروان های سغد ، هند و چین كالاهای آن كشور را با چهار پایان و ارابه های متداول در هر عصر در این جاده ها حمل می كردند. در دوره هخامنشیان شعبه هایی از این راه های شوسه ،‌با هدف كشور داری ،‌هندوستان و رود سیحون را به هم متصل می كرد و تا مرزهای حبشه و زنگبار ادامه داشت. جاده های ارابه رو عموما دایر بود كه از شمال به همدان‌، از خاور به بند دیلمان و از باختر به بابل و حتی فینیقیه و كرانه های روم (‌مدیترانه‌) منتهی می شد. ارابه های چهار چرخه از همین راه ها ، كالای ایران را به روم می بردند و فلزات رومی را به ایران می آوردند. بر اساس تحقیقات «سرپرسی سایكس »، تمام ابریشمی كه تا اواسط سلطنت ساسانیان از چین به ایران وارد می شد، از طریق جاده های دایری حمل می شد كه از قرن ها پیش مورد استفاده كاروانیان بود. اما پس از انحطاط كشور ایران و انقراض امپراتوری روم و سقوط دولت های كلده و آشور، جاده ها و كاروانسراها متروك ماند و در اثر عوامل طبیعی و عدم مراقبت ، ویران شده و از بین رفت . راه های كنونی ایران با تغییرات جزیی و ناشی از ضرورت زمان ، كم و بیش همان مسیرهای قدیمی است كه وضعیت طبیعی این سرزمین ایجاب كرده و از روزگاری كه سرزمین ایران مسكونی نمی شد ، مورد استفاده مردم بوده است. یكی از دلایل ، كه ثابت می كند راه های آن زمان تقریبا در مسیر راه های كنونی بوده ، نزدیكی شهرها و تپه های باستانی به شهرهای امروزی است، مانند شوش و هفت تپه در نزدیكی دزفول ،‌تپه حصار نزدیك دامغان ‌،چشمه علی در ری ، تپه سیلك كاشان و تپه گیان نزدیك نهاوند. همه این اماكن كه محل دهات ، قصبات و شهرهای قدیم است ، به چند هزار سال پیش از میلاد مسیح می رسد . به علاوه، حجاری های به جا مانده از ایلامیان در «كورانگون » ، نزدیك فهلیان و در اطراف جلگه مالامیر ، ایذه كنونی در دامنه های غربی كوهستان بختیاری و همچنین حجاری های دیگری كه به جای حجاری های ساسانیان در نقش رستم به جای مانده ، همگی نزدیك به راه هایی است كه مراكز قدیم فارس ، مانند استخر ، را از طریق جاده های شیراز و كازرون و شاپور و فهلیان به خوزستان مربوط می‌كند. همین امر ثابت می كند كه مسیر راه های بزرگ از اعصار كهن تا به حال چندان تغییر نكرده است . پیش از آن كه حكومت ایلام (‌عیلام) به دست دولت آشور از بین برود‌، مادها در سایه اتحاد قبایل مختلف،‌ دولتی نیرومند تشكیل دادند كه از نظر قدرت با دولت آشور برابری می كرد. كمتر از نیم قرن پس از سقوط حكومت عیلام، دولت آشور از قوای متحد ماد شكست خورد و نینوا پایتخت آشور سقوط كرد و قلمرو‌ آن دولت بین دولت های ماد و بابل تقسیم شد.

با قیام كوروش بزرگ در ۶۵۵ ق. م و تصرف همدان ، دولت هخامنشی جانشین حكومت ماد شد . از آن جا كه پایتخت مادها شهر همدان بود، راه هایی كه مراكز ایالت ها را به پایتخت می رساند، همه به شهر همدان منتهی می شد.

راه های دوره هخامنشی

راه های دوره هخامنشی همان راه های دوره ماد بود به اضافه راه هایی كه در نتیجه تصرف سرزمین های دیگر ،‌مانند آسیای صغیر و بین النهرین و قسمت های شرقی فلات ایران ،‌بدان افزوده شد. در زمان كوروش بزرگ اقدامات تازه ای برای بهبود وضع راه ها و احداث راه های جدید شروع شد،‌زیرا برای سازماندهی كشور وسیع ایران و ارسال خبر در كمترین زمان ممكن، به راه های مناسب نیاز داشتند. نخستین راه بزرگ دوران باستان ، راه شاهی بوده است كه در زمان داریوش اول و ایرانیان زمان او این راه ساخته شده بود . احداث و نگهداری این راه ۲۵۰۰ كیلومتری و نگهبانی از آن برای ایرانیان آن زمان ، افتخار بزرگی محسوب می شد. این راه از بیرون شهرها می گذشت و به همین دلیل نگهبانی از آن دشوار نبوده و به نیروی زیادی نیاز نداشت و شورشیان و مهاجمان نمی توانستند برای رسیدن به هدف های خود از آن استفاده كنند. همچنین بیشتر این راه از كوهستان های سخت می گذشت . آن هم در صورتی كه در آن زمان برای سایش و تراش كوه ، مواد محترقه و وسایل امروزی وجود نداشت . اما اراده ایرانیان زمان هخامنشیان و تلاش آن روزشان موجب به وجود آمدن این راه عظیم شده بود . قلمرو حكومت هخامنشی در عصر داریوش به نهایت وسعت خود رسید و این دولت، بزرگترین دولتی بود كه تا آن تاریخ در دنیا به وجود آمده بود. این كشور پهناور از كناره دریای سیحون تا حوالی كارتاژ در آفریقا و از سواحل دریای سیاه تا كناره های رود سند گسترده بود. برای اداره چنین سرزمینی و رفع نیازهای سیاسی و اقتصادی و تأمین امنیت آن ،‌وجود راه های خوب ضروری بود. علاوه بر راه بزرگ شاهی راه های دیگری نیز وجود داشت كه كرسی ایالتی و كشورهای تابعه را به سایر نواحی متصل می كرد كه بر اساس نوشته ژاك دمرگان این راه ها عبارت بودند از :

۱ـ از همدان یا هگمتانه كه پنج راه به شوش ،‌بابل ،‌ری ، كنزك و آذربایجان امروزی می رفت.

۲ـ از تخت جمشید پنج راه به شوش ،‌پری تكان (فریدن اصفهان ) ،‌كرمان ، بندر دیلمان و هرمز در كنار خلیج فارس منتهی می شد.

۳ـ از شوش سه راه به بابل، همدان و تخت جمشید می رفت و شعبه هایی هم از بعضی از این راه ها تا اصفهان و بندر دیلمان در كنار خلیج فارس امتداد داشت.

۴ـ از ری پنج راه به آذربایجان ،‌همدان ، شهر صد دروازه (هیكاتم پلیس) در جنوب غربی دامغان ، مازندران و پری تكان می رفت.

۵ـ از دامغان كنونی یا كوش قدیم سه راه به استر آباد (زادراكرت ) و ری و خراسان می پیوست .

۶ـ از كرمان پنج راه به تخت جمشید ، پاسارگاد ،‌هرمز ،‌پتاله (كنار رود سند ) و باختر می رفت. به علاوه راه های دیگری نیز نقاط بی شمار كشور پهناور هخامنشی را به هم متصل می كرد ،‌مانند راه سارد به بندر سینوپ در كنار دریای سیاه ،‌راه نینوا به سارد‌، راه بابل به سوریه و نینوا و شوش و گرا (در ساحل القطیف امروزی‌) ،‌راه های فینیقیه به مصر و آسیای صغیر و كی لی كی و آسیای صغیر و نینوا و بابل و شوش. از هگمتانه جاده بزرگی در جهت شمال شرقی به طرف قزوین و سپس به طرف مشرق می رفت و به شهر رگه ( ری كنونی در جنوب تهران) می رسید كه از شهر های مهم سرزمین ماد و از مراكز عمده راه ها بود . از این شهر ، جاده دیگری به طرف مغرب می رفت. راه فرعی دیگری نیز از قزوین جدا می شد و به دریای گرگان می رسید.

---