کلات نادری

کلات نادری به رغم نامش که قلعه و قصر نادر معنی می دهد, چیزی بیش از قصر است و حتی قرن ها پیش از سلطنت نادرشاه که نام خود را از آن گرفته دارای اهمیت بوده است

کلات نادری به رغم نامش که قلعه و قصر نادر معنی می‌دهد، چیزی بیش از قصر است و حتی قرن‌‌ها پیش از سلطنت نادرشاه که نام خود را از آن گرفته دارای اهمیت بوده است. کلات نادری فلات وسیعی است و بخشی از دشت خاوران. کلات درست در مرز شمال خراسان امروزی قرار گرفته و محدوده شمالی آن در خاک ترکمنستان است. شهر مشهد در ۱۷۰ کیلومتری جنوب غرب آن واقع شده است. دور تا دور فلات توسط کوه‌ها و صخره‌های پرشیب احاطه شده و کمتر جای نفوذ به داخل دارد، از این رو به درستی دژ طبیعی نام گرفته است.

از آنجایی که کلات در نزدیکی جاده ابریشم بین شهرهای ماورا النهر (فرارود) و نواحی مرکزی فلات ایران قرار داشت از دیرباز دارای اهمیت بود. این فلات همچنین مسیر عبور ارتش‌های مهاجم بود. در قرن چهاردهم میلادی (اواخر قرن هشتم قمری) قشون تیمور لنگ در آغاز گسترش سلطه خود به سمت غرب، این فلات را محاصره و کلات را تسخیر کردند. سلطان محمد خوارزمشاه در نظر داشت در این فلات مقابل مغول‌ها بایستد، اما در عوض به سمت غرب فراری شد.

نادرشاه در نزدیکی کلات تولد یافت. او کلات را تحت کنترل خود در آورد. در دوران پرآشوب سال‌های پایانی صفویه که فرماندهان جنگی رقیب نادر، در پی فتح اصفهان توسط افغان‌ها و سقوط حکومت صفوی، برای سلطه‌جویی مبارزه می‌کردند، کلات پایگاه نادر بود.

نادر با عزل شاه طهماسب دوم خود را نایب‌السلطنه و بعد از چند سال با تاجگذاری به پادشاهی ملقب کرد. اما در طول همه این رویدادها خراسان و کلات پایگاه و هسته اصلی فرمانروایی او بود. هر گاه مصلحت سیاسی ایجاب می‌کرد او ادعا می‌کرد که هیچگونه جاه‌طلبی سیاسی ندارد و تنها قصدش برقراری ثبات است تا بدین ترتیب بتواند مدتی در کلات آرام بگیرد. نادرشاه مرتب از خراسان دیدن می‌کرد و در هر سفر از کلات می‌گذشت تا از پیشرفت ساخت و ساز در آنجا که خود دستورش را داده بود آگاه شود. بنا به تاریخچه‌ای که از او مانده، این ساخت و سازها شامل بود بر باغ‌ها، میدان‌ها، حمام‌ها و مسجدها، قصر، خزانه و همچنین آرامگاهی که برای خواب ابدی خود در نظر گرفته بود. او همچنین دستور داده بود تا دیوارها و دروازه‌هایی که برای تقویت استحکامات طبیعی ساخته شده بودند تکمیل شوند. خزانه‌ای که نادر ساخته بود با غنائم و ثروت‌هایی که از هند غارت شده بود پر شد.

اما هیچیک از این‌ها در آخرین بحران دوران سلطنت نادرشاه هنگامی‌ که برادرزاده و بسیاری از نزدیک‌ترین پیروانش علیه بی‌رحمی‌ها و زیاده‌جویی دیوانه‌وارش شوریدند بکارش نیامد. او برای حفظ جان زنان و فرزندانش آن‌ها را به کلات فرستاد، اما پس از آنکه به قتل رسید برادرزاده‌اش نیرویی از بختیاری‌ها را به کلات روانه کرد. آن‌ها با استفاده از نردبانی که یک نفر به طور اتفاقی یا عمدی در کنار برجی جا گذاشته بود به داخل کلات راه یافتند. همه مردان خانواده سلطنتی و حتی زنان حامله را به قتل رساندند. تنها یکی از نوه‌های نادرشاه به اسم شاهرخ زنده ماند که به عنوان فرمانروایی دست‌نشانده مدتی کوتاه حکومت کرد.

● قصر خورشید

معروف‌ترین جاذبه دیدنی کلات نادری قصر خورشید است. این قصر از ۶۵ برش سنگی ساخته شده و دارای سه طبقه زیرزمین، همکف و بالاست. گچبری‌ها و طلاکاری‌های فراوانی در درون قصر دیده می‌شود و دیوارهای آن بارها برای یافتن گنج‌های نادر شکافته شده‌اند. نکته جالب در معماری این بنا نقش پرندگانی مانند طوطی و میوه‌هایی مانند موز و آناناس است که حکایت از هندی‌بودن معماران قصر می‌کند که نادرشاه آن‌هارا باید از هند آورده باشد. روبه‌روی قصر خورشید مسجد گنبد کبود متعلق به دوران ایلخانان و احیاشده توسط نادرافشار دیده می‌شود که در شبستان آن یکی از سلاطین آل جلایر مدفون است. نرسیده به کلات و در ابتدای دوراهی باجگیران آبشار زیبا و پرآب قره سو قرار دارد که در ایام تابستان تفرجگاه مشهدی‌ها است.

تنها راه ارتباطی کلات از طریق تونلی است که احداث آن پیش از انقلاب آغاز شده و بعد از انقلاب به پایان رسیده است. نکته عجیب درباره این تونل این است که ابتدای آن فراخ‌تر است و هر چه به انتهای آن نزدیک می‌شوید تنگ‌تر می‌شود. بعد از تونل شهر کلات نادری به شکلی مستطیلی در کنار رود کلات ساخته شده است. همان رودی که در ادامه به دشت خاوران - قره قوم – می‌رسد و پس از طی مسافتی به آمودریا می‌ریزد. یکی دیگر از بناهای تاریخی منطقه بند نادری است که در چهار کیلومتری شرق کلات قرار دارد. اصل این بنا متعلق به دوران سلجوقی است و در دوران نادر ترمیم شده است. تاج سد در حدود ۹۵ متر ارتفاع آن ۷۰ متر و ضخامت سد بین ۲۰ تا ۲۷ متر در نوسان است. آجر و ساروج در دیواره سد و سنگ و ساروج در قسمت‌های جانبی آن به عنوان مصالح به کار رفته است. کتیبه نادری در دربند که یکی از ورودی‌های کلات است بر روی سنگ نوشته شده است. ۲۴ بیت این کتیبه در رثای نادر فرزند شمشیر است. پایان کتیبه به علت مرگ نادر رها شده است.در کنار کتیبه نادر و بر بالای تنگه دربند برج هشت متری ارغونشاه قرار دارد. این برج از کف رودخانه ۴۰ متر ارتفاع دارد. ورود و خروج به حصار کلات در گذشته از این برج مراقبت می‌شده است. در کنار این‌ها باید به لوله کشی ۱۲ هزار متری اشاره کرد که به وسیله آن استادکاران ایرانی با تراشیدن دل سنگ‌ها با قطر یک متر و قراردادن آن‌ها با طولی در حدود ۳۰ تا ۶۰ سانت در کنار هم آب را از آبشار قره سو به قصر خورشید می‌آوردند.

همچنین ۳۶۰ حوض سنگی ارتفاعات دهکده خشت که گویا نادر هر روز از یکی از آن‌ها برای آب لشگریانش استفاده می‌کرده است. در ارتفاعات بالای کلات قلعه‌ای به نام فرود دیده می‌شود و در شاهنامه فردوسی به کلات و نبردی که در آن بین ایرانیان و تورانیان به رهبری فرود پسر سیاوش در می‌گیرد اشاره شده است. از دیرباز و در دوران نادرشاه و تا زمان رضاشاه برای جلوگیری از حمله تاتارها و ترکمن‌ها و ازبک‌ها از آن سوی آمو عشایر کرد، ترک‌زبان، لر، عرب‌زبان و فارسی‌زبان به اینجا کوچانده شده‌اند و همین باعث تنوع قومی‌ و زبانی فراوانی در منطقه شده است. در سراسر جنوب کلات کوه‌های هزار مسجد با پوشش جنگلی تنک دیده می‌شوند. سراسر این ارتفاعات را جنگل‌های خودروی سرو کوهی یا ارس پوشانده. چوب ارس بسیار مقاوم و سازگار با آب و هوای نیمه ‌مرطوب و خاک اسیدی است. در ارتفاعات هزارمسجد غیر از ارس گونه‌های مختلف زرشک، نسترن، گردو و پسته کوهی نیز دیده می‌شوند.

مایکل اکس ورتی مولف زندگینامه نادرشاه با نام شمشیر ایران است که امسال در لندن منتشر شد. وضع کنونی کلات و قصر خورشید را از گزارش شهاب آزاده بر این مطلب افزوده‌ایم.

نویسنده : مایکل اکس ورتی