از دالی خارجی تا رویانای ایرانی

اگر چه ممكن است كمی عجیب به نظر برسد ولی بد نیست بدانید كه موجودات شبیه سازی شده, همیشه در میان ما وجود داشته اند البته نساخته شده در آزمایشگاه و با استفاده از تكنولوژی , بلكه منظورهمان دوقلوهای مشابهی است كه به طور طبیعی خلق شد ه اند

● همه چیز درباره شبیه سازی

شاید این روزها كه اخبار متفاوت و گسترده ای از كاربرد این تكنولوژی در رسانه ها می شنوید، كنجكاو شده باشید كه این كار چگونه انجام می شود و ثمرات آن چیست؟ این پرونده پاسخی است به كنجكاوی شما.

اگر چه ممكن است كمی عجیب به نظر برسد ولی بد نیست بدانید كه موجودات شبیه‌سازی شده، همیشه در میان ما وجود داشته‌اند. البته نساخته شده در آزمایشگاه و با استفاده از تكنولوژی ، بلكه منظورهمان دوقلوهای مشابهی است كه به طور طبیعی خلق شد‌ه‌اند.

شاید شما اولین‌بار نام تكنولوژی شبیه‌سازی را زمانی كه گوسفندی به نام دالی در سال ۱۹۹۷ با استفاده از این تكنولوژی به دنیا آمد شنیده باشید ولی بشر از مدت‌ها قبل از به دنیا آمدن دالی، از این تكنولوژی استفاده كرده است.

حدود ۵ هزار سال قبل از میلاد مسیح، انسان‌های اولیه متوجه شدند اگر دانه‌هایی را كه توسط گیاهان غنی‌تر و مقوی‌تر تولید می‌شوند، بكارند، می‌توانند پس از مدتی عین همان غله غنی و مقوی را برداشت كنند. این كار اولین قدم در دستكاری زندگی یك موجود زنده برای برآوردن نیازهای انسانی بود. موضوعی كه هدف اصلی و نهایی شبیه‌سازی است.

پس از گذشت حدود ۷ هزار سال و پیشرفت روزافزون علم، دانشمندان به فكر همانندسازی مهره‌داران افتادند. سال ۱۹۵۲، دو دانشمند به نام‌های رابرت بركینز و توماس كینگ موفق به شبیه‌سازی بچه قورباغه‌هایی شدند كه درست مثل حیوان اصلی و اولیه بودند. این بچه قورباغه‌های كوچك به عنوان نخستین حیوانات شبیه‌سازی شده در تاریخ مشهورند. پس از آن تحقیقات در این زمینه سرعت بیشتری گرفت.

سال ۱۹۹۶ و پس از گذشت چیزی حدود ۴۴ سال، تلاش‌های وسیع دانشمندان برای تولید اولین پستاندار شبیه‌سازی شده به نتیجه رسید و گوسفندی به نام دالی در جولای آن سال به دنیا آمد. این كاررا دكتر جان‌ویلیوت و همكارانش در موسسه روزلین اسكاتلند و با استفاده از هسته یك سلول از سلول‌های پستانی یك میش بالغ و جایگزین كردن آن با هسته یك سلول تخمك انجام دادند. در همین زمان و با بروز نگرانی‌هایی در جامعه از امكان شبیه‌سازی انسانی و خطرات ناشی از آن، بیل‌كلینتون رئیس جمهور وقت آمریكا دستورالعمل ممنوعیت استفاده از بودجه‌های دولتی برای انجام تحقیقات شبیه‌سازی انسانی را صادر كرد.

با این وجود، سال ۲۰۰۱ دكتر پانابیوتیس زاووس از متخصصان مشهور باروری در آمریكا و تیم تحقیقاتی وی اعلام كردند كه صدها نفر از مردم برای انجام آزمایش به منظور تولید بچه‌های شبیه‌سازی شده داوطلب شده‌اند. این موضوع باعث شد تا سایر كشورها نیز به فكر قانون‌مند كردن عمل شبیه‌سازی انسان بیفتند.

در این میان، انگلستان اولین كشوری بود كه عمل شبیه‌سازی انسان را به طور موثری قانون‌مند كرد البته طی این مدت ، تولید سایر حیوانات شبیه‌سازی شده در كشورهای مختلف ادامه یافت و حیواناتی نظیر اسب، گاو، موش، سگ و گربه همانندسازی شدند. سال ۲۰۰۳، اولین پستاندار به دنیا آمده با استفاده از تكنولوژی همانندسازی یعنی دالی در ۶ سالگی و به دلیل ابتلا به یك بیماری ریوی با انجام تزریق كشنده فوت كرد، ولی تكنولوژی همانندسازی همچنان راه خود را ادامه می‌دهد.

● اسرار همانند سازی

برای انواع مختلف شبیه‌سازی، تكنولوژی‌های متفاوتی وجود دارد. تكنیك انتقال هسته سلول سوماتیك (ScNT) تكنیكی است كه بیشتر از همه برای شبیه‌سازی تولید مثلی پستانداران استفاده می‌شود. در این روش موجود تولید شده، همان مواد ژنتیكی هسته‌ای حیوان اولیه را خواهد داشت.

دالی، اولین پستاندار شبیه سازی شده، با استفاده از تكنولوژی انتقال هسته سلول سوماتیك به دنیا آمد. برای فهم بهتر این تكنولوژی باید مروری به سیستم تولید مثل در موجودات زنده داشته باشیم. در بدن هر پستاندار زنده، تخمك در جنس مونث و اسپرم در جنس مذكر، تنها سلول‌هایی هستند كه نقش تولید مثلی دارند و به عنوان سلول‌های تولید مثلی یا سلول‌های جنسی معروفند. به تمامی سلول‌های غیر از آنها، سلول سوماتیك یعنی سلول غیرتولید مثلی یا سلول بدنی گفته می‌شود.

هر سلول سوماتیك دارای دو سری كامل از كروموزوم‌هاست، در حالی كه سلول‌های تولید مثلی هر كدام فقط یك سری دارند. پس از لقاح و آمیزش، اسپرم و تخمك با هم یكی می‌شوند و سلول تخم را به وجود می‌آورند. سلول تخم، دارای دو سری كامل از كروموزوم‌هاست كه یك سری را از اسپرم (پدر) و یك سری را از تخمك (مادر) گرفته است.

برای ساختن دالی با استفاده از تكنولوژی انتقال هسته سلول سوماتیك، دانشمندان یك سلول سوماتیك را از بافت پستان یك گوسفند بالغ جدا كردند. آنها سپس هسته آن سلول را به یك سلول تخمكی كه هسته‌اش را قبلا برداشته بودند، منتقل كردند.

هسته هر سلول در حقیقت مغز یك سلول را تشكیل می‌دهد و حاوی تمام مواد ژنتیكی و اطلاعاتی است كه سلول‌ها برای زندگی‌شان لازم دارند. درواقع تفاوت در همین مواد ژنتیكی است كه موجب می‌شود هر كدام از ما منحصر به فرد بوده و با سایرین تفاوت داشته باشیم.

در مرحله بعد، دانشمندان سلول تخمك را - كه دارای هسته جدید (از سلول دهنده) است - به كمك مواد شیمیایی و جریان الكتریكی به تقسیم سلولی تحریك كردند. پس از چند تحریك شیمیایی، سلول تخمك با هسته جدیدش درست شبیه سلول تخمی كه به‌تازگی بارور شده باشد، عمل كرد. بعد از آنكه رویان شبیه‌سازی شده به مرحله مناسب و خوبی رسید، آن را به رحم یك میزبان ماده منتقل كردند تا در آنجا به تكاملش تا هنگام تولد ادامه دهد.

در نهایت، دالی به همین ترتیب در سال ۱۹۹۶ به دنیا آمد. او یك كپی ژنتیكی دقیق و كامل از گوسفند ماده بالغی بود كه هسته سلول سوماتیكش را جایگزین هسته یك سلول تخمك كرده بودند. دالی اولین پستانداری بود كه از یك سلول سوماتیك بالغ شبیه‌سازی شده بود.

نكته مهمی كه دانشمندان به آن اشاره می‌كنند، این است كه دالی یا هر موجود دیگری كه با استفاده از تكنولوژی انتقال هسته‌ای تولید شده، ۱۰۰ درصد مشابه موجود اولیه نیست. این شباهت چیزی در حد ۹۹/۷ درصد است، زیرا در این تكنولوژی تنها هسته سلول دهنده وارد تخمك بدون هسته می‌شود، حال آنكه مقداری از مواد ژنتیكی مهم در خارج از هسته و داخل میتوكندری‌ها وجود دارند.

میتوكندری‌ها قسمتی از سلول هستند كه خارج از هسته و داخل سیتوپلاسم یك سلول قرار دارند و به عنوان منابع تولید قدرت، انرژی و متابولیزم سلولی عمل می‌كنند. میتوكندری‌ها دارای قطعات كوچكی از DNA هستند و برخی از مواد ژنتیكی در فرآیند شبیه‌سازی از میتوكندری‌های سیتوپلاسم می‌آیند. اینكه این موضوع به چه مقدار تغییرات در یك موجود شبیه‌سازی شده منجر می‌شود، در حال بررسی است.

● شبیه سازی با روش های معمولی تولید مثل چه تفاوتی دارد؟

بارور شدن یك تخمك به وسیله یك اسپرم (روش معمولی تولید مثل) و روش انتقال هسته سلول سوماتیك هر دو منجر به یك نتیجه می‌شوند و آن به وجود آمدن رویان است. یك رویان از سلول‌هایی كه دو سری كامل كروموزوم دارند، تشكیل شده است. تفاوت این دو روش در منشا آن دو سری كروموزوم است.

در باروری معمولی، اسپرم و تخمك هر كدام دارای یك سری كروموزوم هستند و زمانی كه این دو به هم متصل می‌شوند، تخم بارور دارای رشته های كروموزومی خواهد بود كه یك سری از پدر (اسپرم) و یك سری از مادر (تخمك) گرفته شده‌اند ولی در روش انتقال هسته سلول سوماتیك برای انجام شبیه‌سازی، هسته سلول تخمك - كه دارای تنها یك سری از كروموزوم‌ها است - برداشته و با هسته سوماتیك - كه دارای دو سری كامل از كروموزوم‌هاست ، جایگزین می‌شود. بنابراین، رویان حاصل شده از این روش هر دو سری كروموزم‌هایش را فقط از یك سلول سوماتیك منفرد گرفته است.

● شبیه‌سازی چه خطراتی دارد؟

شبیه‌سازی تولید مثلی موجودات زنده در حال حاضر یك عمل گران و غیرموثر است. بیش از ۹۵ درصد تلاش‌های شبیه‌سازی برای تولید یك موجود زنده شكست می‌خورند و ممكن است بیش از ۱۰۰ فرآیند انتقال هسته‌ای برای تولید یك موجود شبیه‌سازی شده، لازم باشند. دالی پس از ۲۷۶ مرتبه تلاش برای عوض كردن هسته تخمك، به دنیا آمد. این ۲۷۶ تخمك در مجموع ۲۹ رویان تولید كردند و از میان آنها تنها دالی زنده ماند.

علاوه بر این، تنها ۷۰ گوساله پس از ۹هزار مرتبه تلاش برای همانندسازی به دنیا آمدند. یك سوم از این گوساله‌ها طی مدت كوتاهی جان خود را از دست دادند و بسیاری از آنها در هنگام مرگ به طور غیرعادی بزرگ بودند. بد نیست بدانید كه اولین اسب شبیه‌سازی شده یعنی پرومته پس از ۳۲۸ بار تلاش به دنیا آمد.علاوه بر شانس موفقیت كم، بررسی‌ها نشان داده‌اند حیوانات همانندسازی شده غالبا عملكرد ایمنی مختل شده بیشتر و میزان بالاتری از ابتلا به انواع عفونت، سرطان و سایر اختلالات را دارند.

برخی دانشمندان علت مرگ اولین پستاندارد شبیه‌سازی شده (دالی) را پیری زودرس ناشی از شبیه‌سازی می‌دانند ولی دكتر یان ویلموت معتقد است كه مرگ زودرس دالی ارتباطی با شبیه‌سازی نداشته و به دلیل یك عفونت تنفسی شایع در میان گوسفندها بوده است.یك مشكل اصلی در شناخت عواقب شبیه‌سازی آن است كه متاسفانه بسیاری از حیوانات شبیه‌سازی شده به اندازه كافی زنده نمانده‌اند. این موضوع باعث شده است تا دانشمندان اطلاعات كافی در مورد اینكه حیوانات شبیه‌سازی شده چگونه زندگی كرده و پیر می‌شوند، به دست بیاورند.سالم به نظر رسیدن در سن كم به تنهایی یك نشانه خوب برای بقای طولانی مدت موجودات شبیه‌سازی تلقی نمی‌شود.

در حقیقت این حیوانات به دلیل مردن اسرارآمیزشان شهرت دارند. به عنوان مثال، نخستین گوسفند شبیه‌سازی شده استرالیایی پیش از مرگ كاملا سالم و سرحال به نظر می‌رسید و نتایج كالبدشكافی‌ها نتوانستند علت مرگش را مشخص كنند.در سال ۲۰۰۲، پژوهشگران موسسه وایت‌هد در ماساچوست آمریكا اعلام كردند كه رگ‌های موش‌های همانندسازی شده دارای اشكالاتی هستند. آنها در تجزیه و تحلیل بیش از ۱۰/۰۰۰ سلول كبد و جفت موش‌های همانند‌سازی شده، متوجه شدند كه در حدود ۴ درصد از عملكرد ژن‌ها غیرعادی بوده است. به عقیده دانشمندان تغییراتی در فعالیت طبیعی آنها و یا بروز یك سری ژن‌های خاص علت بروز این اشكالات هستند.

یك مشكل دیگر به ویژه در مورد همانندسازی گونه‌های منقرض شده آن است كه در این موارد به طور طبیعی نمونه منفرد شبیه‌سازی شده به تنهایی قادر به خلق یك جمعیت بارور كننده دیگر نخواهد بود. علاوه بر این، حتی در صورتی كه هر دو جنس مذكر و مونث آن موجود زنده وجود داشته باشند، معلوم نیست كه آیا آنها در غیاب والدینی كه بایستی به آنها رفتار طبیعی‌شان را بیاموزند قادر به زندگی خواهند بود یا خیر.غیر از موارد فوق، ممكن است همانندسازی برخی از حیوانات منقرض شده نظیر دایناسورها در آینده دور خطرات بالقوه زیادی را برای انسان‌ها داشته باشند. فیلم پارك ژوراسیك كه صرفا یك فیلم علمی - تخیلی بود مو را بر تن راست می‌كرد. حال فكر كنید اگر این علم و تخیل به واقعیت تبدیل شود چه اتفاقاتی ممكن است در جهان روی دهد.

● شبیه‌سازی حیوانات منقرض شده

كسانی كه كتاب پارك ژوراسیك را خوانده و یا فیلم آن را دیده‌اند بیشتر از سایرین با این مورد استفاده شبیه‌سازی آشنایی دارند. بازسازی مواد ژنتیكی گونه‌های منقرض شده از مدت‌ها قبل مدنظر دانشمندان بوده است. یكی از مواردی كه اخیرا دانشمندان در حال كار بر روی آن هستند، یك نوع ماموت پشمالو است.

متاسفانه تلاش‌ها برای گرفتن مواد ژنتیكی از ماموت‌های یخ زده تاكنون موفقیت‌آمیز نبود‌ه‌اند. مشكل اصلی این است كه در این گونه موارد سلول تخمك و رحمی كه قرار است سلول همانندسازی شده در آن كاشته شوند از گونه‌های متفاوتی هستند. این موضوع امكان موفقیت عمل شبیه‌سازی را بسیار مشكل ساخته است. علاوه بر این، برای همانندسازی گونه‌های منقرض شده باید یك DNA سالم و كامل وجود داشته باشد. با این وجود درحال حاضر یك تیم روسی ـ ژاپنی در حال بررسی و كار بر روی همانندسازی ماموت‌ها هستند.

● استفاده از تكنولوژی شبیه‌سازی درمانی در انسان

ممكن است روزی از تكنولوژی شبیه‌سازی درمانی در انسان‌ها برای تولید اعضای بدن از یك سلول استفاده شود. همچنین شاید بتوان با كمك این تكنولوژی سلول‌های سالمی را تولید و آنها را جایگزین سلول‌هایی كه در اثر بیماری‌های تحلیل برنده مثل آلزایمر یا پاركینسون خراب شده‌اند ،كرد. دانشمندان امیدوارند روزی بتوانند از شبیه‌سازی درمانی برای تولید اعضا و بافت‌ها به منظور پیوند استفاده كنند. برای انجام این عمل، DNA باید از فردی كه به پیوند نیاز دارد گرفته شده و وارد یك سلول تخمك بدون هسته شود. پس از تقسیم تخمك حاوی مواد ژنتیكی بیمار، سلول‌های بنیادی حاصله كه قابلیت تبدیل به هر گونه بافتی را دارند كشت داده می‌شوند.

---