بازخوانی واقعه عاشورا در متون کهن فارسی

نگاهی به کتاب «روایت گل سرخ»

کتاب «روایت گل سرخ»، گزیده ای از حکایات زندگی امام حسین (ع) درمتون کهن فارسی است که با انتخاب و گزینش مهدی الماسی گردآوری شده و در آن به ابعاد مختلف واقعه کربلا از منظر مورخان و اندیشمندان اسلامی نگریسته شده است.

واقعه عاشورا از زمان وقوع آن درسال ۶۱ هجری قمری تا به امروز بارها و بارها توسط مورخان و اندیشمندان بزرگ اسلامی مورد تجزیه و تحلیل قرارگرفته و کتاب های بسیاری توسط نویسندگان مختلف دراین زمینه تالیف و منتشر شده است. حتی نام بردن از برخی کتاب های اندیشمندان نام آشنا خود مجال مفصلی می خواهد تا فقط فهرستی از این آثار فراهم شود. بنابراین، برای ورود به این حوزه معرفتی تنها می توان با رویکرد موضوعی به سراغ آثار منتشره دراین زمینه رفت تا فهرستی از منابع شاخص دراین خصوص به علاقه مندان معرفی شود. دراین زمینه، کار مهدی الماسی، از محققان جوان قابل توجه است که درکتاب تحقیقی خود با عنوان «روایت گل سرخ» به بازتاب واقعه عاشورا در تعدادی از متون ارزشمند کهن پرداخته و روایت هایی از آن این آثار فاخر را در ارتباط با واقعه عاشورا و زندگی و شهادت امام حسین (ع) برای خوانندگان امروزی معرفی و بیان کرده است.

مهدی الماسی مقدمه کتاب خود را با این شعر درباره امام حسین (ع) آغازکرده است:«ای خون اصیلت به شتک ها ز غدیران/ افشانده شرف ها به بلندای غدیران/جاری شده از کرب و بلاء آمده و آن گاه/ آمیخته با خون سیاووش در ایران/ تو اختر سرخی که به انگیزه تکثیر/ ترکید بر آیینه خورشید ضمیران» وی بر این نکته تاکید می کند که کربلا و شهادت امام حسین (ع) و یاران با وفایش، آن هم بعد از ۶۰ سال از هجرت پیامبر اکرم (ص) و دوران اوج گسترش اسلام در سراسر جهان همچون زخمی در پیکر منادیان پیام معنویت اسلامی بود.

روایت گل سرخ می گوید خبر واقعه به سرعت درجهان اسلام منتشر شد و روز به روز ابعاد تازه ای پیدا کرد و تاثیر فوق العاده ای بر ذهن مسلمانان عرب و غیر عرب به جا گذاشت.

صدای عاشوراییان تا به روزگار ما درچهار سوی جهان طنین دارد و آشنا و بیگانه شیفته پیام خونی است که مظلومانه در دفاع ازحریم اسلام و آزادگی و حق و شرف انسانی بر زمین سوزان کربلا جاری شد.

به اعتقادگردآورنده حکایت های کتاب، از سال ۶۱ هجری قمری تا به امروز واقعه کربلا به زبان ها و شیوه های مختلف نقل و از جوانب متفاوت ارزیابی، تحلیل و تفسیر شده است. آثار مکتوبی که درپیوند با موضوع عاشورا پدید آمد گستره متنوعی را در برگرفت و محدود به کتاب ها نشد و پیام عاشورا را در زندگی مردم حیاتی آشکار و پنهان پیدا کرد. حرکت اصلاح طلبانه امام که ریشه دراصل امر به معروف و نهی از منکر داشت فرهنگی خاص خود آفرید و درباور مردمان تکثیر شد و درفرهنگ سرزمین های مختلف جلوه های متنوعی پیدا کرد.

فرهنگ عاشورا درمیان ایرانیان، که مشهور به شیفتگی به امام و راه رسوم وی هستند، با شکوه تر از جاهای دیگر ظاهر شد؛ چنان که هم در باورهای عامیانه جایگاه ویژه یافت و هم دراندیشه فرهیختگان.

از منظر نویسنده درآثار مکتوب بازمانده از سالیان و سده های گذشته، در نقل، روایات و تفسیر زندگی امام حسین (ع) و وقایع عاشورا با سه رویکرد مواجه هستیم.

۱- رویکرد خیال پردازانه و اسطوره ای و عاطفی که مبتنی بر غلو در ابعاد شخصیتی قهرمانان و حوادث است و بر ایجاد ارتباط قلبی با شخصیت های واقعه تأکید می کند.

۲- رویکرد تعقلی و تحلیلی است که بر پایه مستندات تاریخی با درنظر گرفتن عوامل مختلف سیاسی و اجتماعی و جامعه شناختی و مذهبی دوران واقعه به تفسیر و تحلیل وقایع و آموزه های عاشورا از ابعاد مختلف می پردازد.

۳- رویکرد سوم، تفسیر عرفانی وقایع عاشورا مورد توجه و نظر است؛ همچون مثنوی های گنجینه الاسرار عمان سامانی و زبده الاسرار صفی علیشاه.

بخشی از برگزیده حکایات متون کهن فارسی درباره امام حسین(ع) در تاریخ طبری نوشته محمد ابن جریرطبری آمده است. طبری که مفسر و فقیه مشهور ایرانی و یکی از بزرگ ترین مورخان عالم اسلام است، همه عمر خود را صرف تحصیل و تحقیق و تألیف کرد و در تاریخ، علوم قرآنی، تفسیر، اخلاق، ریاضیات و طب و لغت و صرف و نحو عربی استاد شد. مهمترین اثر او کتاب مشهور تاریخ الامم و الملوک مشهور به تاریخ طبری است. این کتاب از قدیمی ترین آثار نثر فارسی به شمار می رود و از لحاظ موضوع تاریخی در برگیرنده تاریخ پیامبران و سلاطین از بدو آفرینش تا آغاز قرن چهارم هجری است و از لحاظ کاربرد و واژه های اصیل فارسی نوع نگارش، قابل توجه و دارای نثری مرسل و روان است.

در بخشی از تاریخ طبری می خوانیم: «و روز چاشتگاه شد و یاران حسین- رضی الله عنهم- تشنه شدند. عمرو ابن الحجاج بر میسره عمر بود گفت: این مردمان حسین دل به مرگ نهاده اند، ما از ایشان یکی نکشیم تا ده از ما نکشند. ما را به یکباره حمله باید کردن، که اگر هرکسی مشتی خاک بر ایشان افکنیم، همه را زیر خاک کنیم. پس عمر تیراندازان را پیش آورد و تیرباران کردند بر لشکر حسین-رضی الله عنه- و جمله اسبان را به تیر زدند، مگر اسب حسین و آن پسرش...»

بسیاری از مطالب نقل شده از کتب مختلف، به لحاظ محتوایی شباهت های بسیاری به هم دارند. برای همین نویسنده تلاش کرده تا جایی که میسر است از هر کتاب حکایاتی را نقل کند که در برگیرنده نکاتی تازه باشد و یا گزینش حکایات از کتاب ها به گونه ای است که به عنوان مثال با وجود اشتراک موضوعی همه حکایات دو کتاب، از یکی حکایات را به نحوی گزینش کند که موضوع آنها با انتخابی از کتاب دیگر متفاوت باشد. ترتیب کتاب ها براساس تاریخ تألیف و یا باتوجه به زمان زندگی و مرگ مؤلفان آنها تنظیم شده است و از این جهت امکان پیگیری روند تحول و تطور نثر فارسی از قرن چهارم تا دوران قاجار برای خوانندگان و علاقه مندان چنین مباحثی آسان شده است.

بخش قابل توجهی از حکایت های مربوط به زندگی امام حسین(ع) هم در کتاب ارزشمند «روضه الصفاء» آمده است که مهدی الماسی به این حکایت های این کتاب هم نظر داشته است.

نویسنده کتاب روضه الصفاء، محمدبن سید برهان الدین خاوندشاه بن کمال الدین محمود معروف به میرخواند در سال۸۳۸ هجری قمری متولد شد. وی در بلخ متولد شد و دانشمندی مبرز شد. سپس به هرات رفت و از مصاحبت علمای آنجا نیز توشه ها برداشت. وی در سال۹۰۳ هجری قمری وفات یافت. روضه الصفاء اثر عظیم و حجیم میرخواند و تاریخ عمومی جامع فارسی است که حوادث تاریخ عالم را از آغاز خلقت تا ظهور اسلام و پس از آن تاریخ اسلام را تا عهد سلطان حسین بایقرا ذکر می کند.

به نقل از این متن کهن می خوانیم: «ابن زیاد به عمرسعد پیغام داد که امام حسین- رضی الله عنه- و اتباع او را از تصرف در آب فرات مانع آید و به این بهانه متمسک شدند که بنی هاشم آب را از عثمان بن عفان بازداشته بودند. و عمر سعد، عمروبن حجاج را با پانصد سوار جهت ضبط آب تعیین نمود و این حادثه قبل از شهادت امام مظلوم به سه روز روی نمود و چون عطش بر امام حسین و اتباع او استیلا یافت برادر خود عباس را با سی و سه سوار و بیست پیاده به طلب آب فرستاد و میان عمرو و عباس محاربه واقع شد، عباس غالب آمد و پیادگان مشک ها را پرآب کردند و عباس با سواران به حمایت ایشان قیام نمودند تا آب را بر لشگرگاه رسانیدند...»

در کتاب روایت گل سرخ، مخاطب با گزیده ای از شاخص ترین حکایت های متون کهن فارسی که درباره زندگانی امام حسین(ع) نوشته شده است آشنا می شود. آثار ارزشمندی چون تاریخ طبری نوشته ابوجعفر محمدابن جریرطبری، شرح التعریف لمذهب التصوف نوشته مستملی بخاری، شرف النبی نوشته واعظ خرگوشی، شهاب الاخبار نوشته قاضی قضاعی، کشف المحجوب جلایی هجویری، تاج التراجم نوشته ابومظفر شاهفور، سیاست نامه نوشته خواجه نظام الملک، تفسیر سورآبادی نوشته ابوبکر عتیق نیشابوری، نزهه الکرام نوشته محمدبن حسین، کیمیای سعادت نوشته غزالی، احیاء علوم الدین نوشته امام محمدغزالی، کشف الاسرار نوشته ابوالفضل میبدی، روح الارواح نوشته شهاب الدین احمد، روض الجنان نوشته ابوالفتوح رازی، ابوالفتوح نوشته ابومحمد احمد، تذکره الاولیاء نوشته عطار نیشابوری، جوامع الحکایات محمد عوفی، تحفه الابرار عمادالدین حسن، مصابیح القلوب نوشته ابوسعیدحسن، تجارب السلف نوشته هندوشاه بن سنجر، نفایس الفنون نوشته شمس الدین محمد، مصباح الهدایه نوشته عزالدین محمود، مناقب العارفین نوشته شمس الدین احمد، ینبوع الاسرار نوشته کمال الدین حسین، جواهرالاسرار نوشته کمال الدین حسین، روضه الصفاء نوشته میرخواند، حبیب السیر نوشته غیاث الدین خواندمیر، آثار احمدی نوشته احمدبن تاج، حدایق الحقایق نوشته ملامعین الدین فراهانی، روضه الشهداء نوشته ملاحسین واعظ، لطایف الطوایف نوشته فخرالدین علی، شرح احتجاج نوشته نظام الدین احمد، انیس المؤمنین نوشته محمدابن اسحاق، بهارستان نوشته عبدالرحمن جامی، منهج الصادقین نوشته ملا فتح الله کاشانی، حدیقه الشیعه نوشته مقدس اردبیلی، مجالس المؤمنین نوشته قاضی نوراله شوشتری، لطایف الغیبه نوشته سیداحمدبن زین العابدین، روضه الانوار نوشته محقق سبزواری، جلاءالعیون نوشته ملامحمدباقر مجلسی، عین الحیات نوشته محمدباقر مجلسی، روضه الجنان نوشته حافظ حسین کربلایی، عنوان الکلام نوشته آخوند ملامحمدباقر فشارکی، ناسخ التواریخ نوشته میرزا محمدتقی خان کاشانی، اکلیل المصائب نوشته محمدبن سلیمان تنکابنی، فیض الدموع نوشته محمدابن ابراهیم نواب و قمقام زحار نوشته فرهادمیرزا مجموعه متون کهن هستند که مؤلف کتاب روایت گل سرخ از میان آنها روایت های مرتبط با زندگانی امام حسین(ع) را گزینش و مورد بررسی قرار داده است.

علی الله سلیمی