ارزش ها و نگرش های ایرانیان

جامعه ایران, تحولات شگرف خود را در عرصه فرهنگ چگونه تجربه كرده است یافتن پاسخی در خور برای این پرسش, انجام پژوهشی فرهنگی در سطح ملی و بسیار كلان را ایجاب می كند

به نظر می‌رسد به‌دلیل فقدان داده‌های معتبر و علمی در سال‌های گذشته تنها تجربیات شخصی مبنای قضاوت درباره تحولات اجتماعی و فرهنگی بوده و شاید به همین دلیل بود كه نیاز به مطالعه‌ای جدی به منظور كسب آگاهی از نحوه نگرش مردم، موضوعی قابل‌توجه و حائز اهمیت دانسته شد. در چنین شرایطی طرح "پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان" در دستور كار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلا‌می قرار گرفت. هدف از انجام این طرح نیز، شناخت وضعیت عمومی نگرش‌ها و رفتارهای جامعه بوده و در واقع این نوع مطالعات شناخت وسیعی از وجوه مختلف اجتماعی و فرهنگی به دست می‌داده است.

● پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌ها

جامعه ایران، تحولات شگرف خود را در عرصه فرهنگ چگونه تجربه كرده است؟ یافتن پاسخی در خور برای این پرسش، انجام پژوهشی فرهنگی در سطح ملی و بسیار كلان را ایجاب می‌كند. پژوهشی كه تحولات فرهنگی جامعه ایران را بر مبنای معیارها و سنجه‌های علمی مورد ارزیابی قرار داده و حتی قابلیت مقایسه با اطلاعات جهانی را داشته باشد.

به همین منظور پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌ها به عنوان بخشی از ماده ۱۶۰ قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی كشور در سال ۱۳۷۸ به تصویب مجلس پنجم رسید. مسؤولان هدف از اجرای این طرح‌ها را اندازه‌گیری تحولات فرهنگی و نگرش‌های اجتماعی در فاصله‌های منظم (دوساله) دانستند تا براساس یافته‌های آن، امكان برنامه‌ریزی و سیاستگزاری علمی فراهم گردد. اگر چه شناخت عرصه‌های كلان فرهنگی و آگاهی یافتن از این داوری می‌تواند مبنایی مناسب برای ارزیابی از وضعیت كلی بدست دهد.

در پی تصویب سه طرح ملی توسط مجلس شورای اسلامی و به منظور ساماندهی و اجرای این سه طرح، شورای سیاستگزاری، به ریاست احمد مسجدجامعی قائم‌مقام وقت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از تابستان ۱۳۷۸ با شركت نمایندگان دستگاه‌های مرتبط آغاز به كار كرد و در جلسات متعدد، آیین‌نامه‌ها و چارچوب كلی اجرای این سه طرح به تصویب رسید. آیین‌نامه اجرایی طرح پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌ها نیز در پاییز ۱۳۷۸ به تصویب شورای سیاستگزاری رسید و براساس این آیین‌نامه، اركان طرح مشخص شد. این طرح در دو موج به انجام رسید و گزارش‌های آن نیز منتشر شده است. موج اول پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان در سال ۱۳۷۹ و موج دوم در سال ۱۳۸۲ و با هدف شناخت نحوه نگرش مردم نسبت به جامعه، وضعیت خود و آینده در ۲۸ مركز استان كشور انجام شد.

● آیین‌نامه اجرایی طرح

براساس آیین‌نامه اجرایی طرح و به‌منظور ارائه تصویر درست و دقیق از وضعیت نگرش و رفتار جامعه، پنج گروه از محققین و سیاستگزاران در قالب اركان طرح پیش‌بینی و مشغول به فعالیت شدند. این اركان، با مسؤولیت‌های مشخص، برای اجرای دقیق آنچه كه مورد نظر بود، تلاش كرده و سعی در بدست آوردن نتیجه‌ای مطلوب داشتند.

شورای علمی ركن اول اجرایی پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌ها بود. این شورا مركب از شش عضو بوده كه مدیر اجرایی طرح نیز علاوه بر شش عضو مذكور در آن عضویت داشت. اعضای این شورا به پیشنهاد مدیر اجرایی طرح و با حكم رئیس‌شورای عالی سه طرح ملی برگزیده شدند كه عبارت بودند از: دكتر مسعود چلبی، دكتر احمد رجب‌زاده، دكتر سید حسین سراج‌زاده، دكتر محمد عبد‌اللهی، دكتر حسین قاضیان، دكتر سید محمود قاضی طباطبایی و دكتر علی یوسفی.

مدیر اجرایی طرح پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌ها كه با حكم رئیس شورای سیاستگزاری سه طرح برگزیده شد و وظیفه هماهنگی و مدیریت جلسات شورای علمی، ستاد اجرایی و پیگیری مصوبات و نیز اجرای كلیه مراحل از تهیه چارچوب مفهومی تا جمع‌آوری اطلاعات میدانی و تهیه گزارش‌های استانی و ملی را بر عهده داشت، عبدالعلی رضایی بود.

سومین ركن اجرایی طرح مذكور، ستاد اجرایی بود. اعضای این ستاد عبارت بودند: از عبد‌العلی رضایی مدیر اجرایی طرح، مدیركل دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی، نمایندگان تام‌الاختیار قائم‌مقام وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی سهراب حمیدی و محسن گودرزی و دو نفر ناظر طرح كه توسط كارفرمای طرح (وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) تعیین شده‌اند. كه عبارتند از: فرامرز حق‌شناس و دكتر احمد رجب‌زاده. وظیفه این ستاد تصمیم‌گیری در مورد امور اجرایی طرح و نظارت بر مراحل پیشرفت طرح و نحوه فعالیت مدیر اجرایی طرح بوده است.

مجری استانی چهارمین ركن اجرایی این طرح معرفی شده. مسؤولیت اجرای طرح در استان‌ها به عهده محققان یا اعضای هیأت علمی دانشگاه‌ها در ۲۸ استان كشور بوده است كه سازماندهی تیم‌های پرسشگری، انجام پیش‌آزمون و اجرای طرح را در استان‌ها به انجام رساندند. ناظران، كه عبارتند از دو نفر ناظر كه با حكم معاونت پژوهشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تعیین شده و نماینده كارفرما در نظارت بر حسن اجرای مراحل مختلف طرح و تأیید صحت انجام آن هستند. این مجموعه به عنوان سیاستگزاران و مجریان طرح، به اجرای دقیق و درست طرح و جمع‌آوری اطلاعات و داده‌ها پرداختند و با نظارت دقیق ناظران آنچه را كه مورد نظر سیاستگزاران بوده به اجرا گذاشتند.

● اولین گام‌

تلاش برای تهیه طرح اولیه پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌ها از شهریور ۱۳۷۸ آغاز شد. در این مرحله منابع موجود فارسی و غیرفارسی در زمینه پیمایش‌های اجتماعی و بررسی نگرش‌ها مورد بررسی قرار گرفت و با مرور منابع چاپی و بررسی سایت‌های اینترنتی متعدد، فهرستی از طرح‌های تحقیقی موجود در جهان، متغیرهای مورد بررسی و شیوه‌های اجرایی پیمایش‌های اجتماعی استخراج شد و در اختیار اعضای شورای مشورتی اولیه طرح قرار داده شد. با توجه به مصوبه مجلس پنجم و تأكید كارفرمای طرح، نگرش‌های اجتماعی و سیاسی و نیز باورهای دینی مورد تأكید خاص قرار گرفت و كلیه پرسشنامه‌ها، مقیاس‌ها و گزارش‌های در دسترس به‌طور دقیق بررسی شد.

پس از تصویب آیین‌نامه اجرایی سازمان و تعیین اعضای شورای علمی طرح در آذرماه ۱۳۷۸، جلسات شورای علمی آغاز به كار كرد و براساس تصمیمات این شورا ابتدا چارچوب مفهومی ارزش‌ها و نگرش‌ها تهیه و تدوین شد و سپس بر مبنای آن كار تهیه پرسشنامه و مقیاس‌های سنجش، از اردیبهشت ۱۳۷۹ آغاز شد.

پرسشنامه‌ مقدماتی ملی در اواخر مهرماه ۱۳۷۹ آماده و پیش آزمون آن در آبان‌ماه ۱۳۷۹ در ۲۸ مركز استان به اجرا درآمد. پس از انجام پیش آزمون و جمع‌بندی نتایج آن و با رعایت ملاحظات وزارتخانه، تغییراتی در پرسشنامه اعمال گردید و پرسشنامه‌ نهایی در نیمه دوم بهمن ماه ۱۳۷۹ جهت اجرای جمع‌آوری داده‌ها، آماده شد. كار جمع‌آوری داده‌ها از هفته آخر بهمن‌ماه به طور هم‌زمان در ۲۸ استان آغاز شد و تا هفته سوم اسفند‌ماه به پایان رسید. داده‌های جمع‌آوری شده، پس از انجام كنترل‌های لازم، به رایانه داده شد، تا فایل‌های استانی و فایل تركیبی ملی تشكیل شود. پردازش داده‌ها در اواسط فروردین ۱۳۸۰ پایان گرفت.

در موج اول این پژوهش، تلاش فراوانی شد تا یافته‌های پژوهش برای محققان، برنامه‌ریزان و مسؤولان اجرایی كشور به میزان زیادی قابل استفاده باشد. نحوه تنظیم پرسشنامه‌ها و آزمون‌های مختلف اگر چندان متكی بر تجربه نبود، اما نقطه عطفی بود برای تنظیم دقیق‌تر هر آنچه كه در آینده می‌شد به آن تكیه كرد. این اولین گام، بی‌تردید، افقی روشن در این مسیر گشود، هر چند، كاستی‌هایی را هم به همراه داشت. اما نباید از ذهن دور داشت كه تلاش تمام مجریان طرح پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌ها، براساس گردآوری درست و دقیق داده‌هایی بود كه بتوان براساس آن سیاست‌های فرهنگی را آن‌گونه كه اقتضای جامعه است، پی‌ریزی و پیاده كرد. البته در موج دوم پژوهش با توجه به تجربه‌هایی كه از موج اول به دست آمد تلاش شد تا كاستی‌ها به پایین‌ترین سطح خود برسد و بهبود شیوه‌های جمع‌آوری اطلاعات دقیق، ابزار سنجش مفاهیم و ارتقای كیفیت پژوهش را به همراه داشته باشد.

● به خاطر فقدان داده‌های معتبر و علمی‌

موج دوم یافته‌های پیمایش در ۲۸ استان كشور در قالب ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان زمستان سال ۱۳۸۲ انجام شد.موج دوم نیز همچون موج اول از سوی "طرح‌های ملی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی" با مشاركت جمع كثیری از پژوهشگران و اندیشمندان در سراسر كشور انجام شد. رئیس شورای سیاستگزاری طرح‌های ملی، احمدمسجدجامعی و مدیرطرح دكتر محسن گودرزی بود.

موج اول و دوم پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان آن طور كه دكتر محسن گودرزی می‌گوید به خاطر خلا‡یی صورت گرفت كه كار برنامه‌ریزی در حوزه فرهنگی را دشوار می‌كرد و آن، نبود اطلاعات دقیق از وضعیت گرایش‌ها و رفتارهای فرهنگی است. چرا كه در فقدان داده‌های معتبر و علمی، تجربه‌های شخصی مبنای قضاوت درباره تحولات اجتماعی و فرهنگی می‌شوند و از این رو ارائه تصویری جامع از فرهنگ برمبنای این نوع تجربه،‌ فقیر و كم‌رمق خواهد بود.

در این رابطه محسن گودرزی می‌گوید: داده‌های اقتصادی به صورت منظم و مرتب و از جانب چند سازمان و نهاد (مركز آمار، بانك مركزی و سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی) تولید و یا گردآوری می‌شوند. تراكم داده‌ها و دوره زمانی نسبتاً طولانی، برای اقتصاددان فرصت توصیف و یا تبیین تغییرات اقتصادی را فراهم كرده است. اقتصاددان با استفاده از این اطلاعات می‌تواند چگونگی وضعیت موجود اقتصاد و سمت و سوی تحولات آن را بیان نماید. اگر همین وضعیت را با فرهنگ مقایسه كنیم، كاملاً كمبود داده‌هایی از این دست را احساس خواهیم كرد. تحقیقات فرهنگی- اجتماعی موجود قادر به ترسیم چنین تصویری از وضعیت موجود و تحولات آن نبودند. علاوه بر آن، پراكندگی و درپیش گرفتن تعاریف متفاوت، مقایسه نتایج این تحقیقات را با یكدیگر محدود می‌كرد. براساس چنین خلایی بود كه ضرورت انجام پیمایش‌های ملی با هدف تولید داده‌های معتبر، فراگیر و قابل مقایسه در طول زمان مطرح شد. هدف اولیه پیمایش از تولید داده‌های اجتماعی بیش از هرچیز پاسخگویی به این پرسش است كه مردم جامعه خود را چگونه می‌بینند یا به سخن دیگر سیما و نقشه جامعه در ذهن مردم چگونه است.

ضرورت شناخت وضعیت فرهنگی و پیشینه پژوهشی موجود، مبنای سیاستگزاری پیمایش‌های فرهنگی و اجتماعی قرار گرفت. هرچند كه نیازهای تازه ضرورت فراتر رفتن از تحقیقات موجود و طراحی براساس نیازهای جدید را حكم می‌كرد، چارچوب سیاست‌های اصلی طرح‌های ملی از جمله پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان از یك‌سو با نظر داشتن به تحقیقات داخلی و پیمایش‌های دیگر كشورها و از سوی دیگر با توجه به پرسش‌های تازه شكل گرفت.

● سیاست‌های پیمایش‌

این سیاست‌ها را می‌توان در چند محور بیان كرد: فراگیری پیمایش‌های ملی، نخستین و شاید مهمترین سیاستی است كه دنبال می‌شود. بدان معنا كه داده‌های این پژوهش‌ها منحصر به تهران و یا چند شهر بزرگ كشور نباشند. اكنون روال متعارف در انجام تحقیقات اجتماعی به این ترتیب است كه داده‌های آن عمدتاً از تهران و یا چند شهر بزرگ گردآوری می‌شود اما اغلب ناخواسته نتایج آن به كل كشور تعمیم داده می‌شود. سیاست اصلی در پیمایش‌های ملی این است كه داده‌ها در سطح ملی و از تمام نقاط كشور گردآوری شود. گو این كه در مرحله اول به دلیل امكانات و مقدورات اعم از اعتبارات، سازماندهی و نیروهای انسانی موجود، به ناگزیر پیمایش‌ها در مراكز استان‌ها اجرا شده است اما به تدریج در مراحل بعدی،‌شهرهای كوچك‌تر و روستاها نیز در دایره شمول قرار خواهند گرفت.دومین نكته در سیاستگزاری پیمایش‌های ملی، نظم زمانی آن‌هاست. عدم استمرار پیمایش‌ها مانع شناخت روندهای اجتماعی و فرهنگی در طول زمان می‌شود. اساساً اهمیت این قبیل پیمایش‌ها ارائه تصویری از تحولات است كه تنها با تداوم و تكرار آن میسر است. تكرار پیمایش‌ در مقاطع زمانی منظم به معنای این است كه برای امكان مقایسه، شاكله اصلی پژوهش باید حفظ شود. یكی از مشكلات این نوع تحقیقات، تغییرات در بخش‌های اصلی و درنتیجه از دست رفتن قابلیت مقایسه آن‌هاست.

سیاست سوم تأكید بر خصلت ملی پیمایش است. صفت ملی از یك‌سو ناظر به جامعه آماری است كه كل كشور را در بر می‌گیرد و از سوی دیگر، بر این نكته دلالت دارد كه پیمایش‌های ملی باید حاصل اشتراك مساعی سازمان علمی جامعه باشد. به این ترتیب، پیمایش، تابع سلیقه‌های شخصی و متكی به گرایش‌ها و سلیقه‌های یك یا گروه كم‌شماری از محققان نخواهد بود و جنبه سازمانی بر جنبه شخصی آن غلبه خواهد یافت. برای مقایسه می‌توان به نمونه‌هایی از حوزه جمعیت‌شناسی تمسك جست. مركز آمار ایران نمونه‌ای شناخته شده از سازمانی است كه داده‌های جمعیت‌شناسی را با بهره‌گیری از توان متخصصان آمار و جمعیت‌شناسی و ... تولید می‌كند و نتیجه كار حاصل فعالیت یك سازمان تعبیر می‌شود. آنچه كه به این داده‌ها اعتبار می‌دهد، سازمان انجام دهنده آن است. به همین دلیل، در اجرای پیمایش‌های ملی تلاش شد كه سلیقه‌های شخصی به مساعی و تلاش جمعی تبدیل شود.

---