سموم دفع آفات, سلامت زنان روستایی را تهدید می کند

گفتگو با معصومه ابتکار

حفاظت از محیط زیست کاری نیست که به تنهایی از دست دولتها برآید. بی تردید بخشی از این وظیفه خطیر بر عهده مردم است.

کودکان در شهرهایی که گرفتار آلودگی هوا هستند، بیشتر در معرض تشدید علایم آسم و آلرژی قرار می گیرند .

بیش از یک میلیارد نفر در دنیا قادر به استفاده از آب سالم نیستند و همه ساله حدود سه میلیون نفر به خاطر مصرف آب آلوده از بین می روند .

هر ۵ ثانیه یک کودک بر اثر گرسنگی جان خود را از دست می دهد .

روزانه صدها نفر بر اثر گرسنگی و یا در پی بیماریهای ناشی از آن جان می بازند...

چند سالی است که این اخبار و مشابه آن را می شنویم و می خوانیم. چالشهایی که از دلایل بروز آن، بحرانهای زیست محیطی است. روایت نابودی زمین، فنای خود خواسته آدمیان. موجوداتی که در تکاپوی نابودی خویش با یکدیگر به رقابت برخاسته اند. اما در این کشمکش نابودگرانه، بودند و هستند، کسانی که به بقای زمین، - این مادر همیشه مهربان - می اندیشند. یکی از آنها دکتر معصومه ابتکار است. بانویی که از سوی سازمان ملل موفق به دریافت جایزه «قهرمان زمین» در سال ۲۰۰۶ شده و از سوی روزنامه گاردین در فهرست ۵۰ منجی زمین قرار گرفته است.

هفته محیط زیست را غنیمت دانسته و با وی به گفتگو نشستیم که با هم می خوانیم.

▪ با توجه به سوابق اجرایی و اجتماعی که در زمینه محیط زیست دارید، بحران زیست محیطی را در جهان چگونه ارزیابی می کنید؟

ـ دنیای امروز با روند افزایش جمعیت، صنعتی شدن جوامع و همچنین بهره برداری بی حد و حصر از منابع طبیعی و آلوده شدن هوا، آب و خاک رو به روست که آسیبهای زیادی به محیط زیست جهانی وارد کرده است. به همین دلیل در دو دهه گذشت موضوع آسیب به طبیعت و محیط زیست کره زمین برای بشر به طور جدی در دستور کار مجامع بین المللی قرار گرفته و تصمیمات زیادی در این زمینه اتخاذ شده است، اما متأسفانه بسیاری از این تصمیمات تنها بر روی کاغذ و بدون اقدام اجرایی باقی مانده است. در واقع تعلل دولتها و نبود اراده سیاسی عالی باعث شده امروز شاهد تشدید روند تخریب محیط زیست و بر هم خوردن تعادل زیست بوم باشیم.

به طور مشخص آنچه امروزه کره زمین با آن مواجه است موضوعات خطیری چون گرم شدن آن، تخریب لایه ازون و از بین رفتن تنوع زیستی است. موضوعاتی که بشریت را با چالشهای فراوانی رو به رو کرده و می تواند آینده انسان را در هاله ای از نگرانی و ابهام فرو برد. هر کدام از این پدیده ها بخصوص گرم شدن زمین می تواند پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی زیادی داشته باشد. در پدیده گرم شدن زمین می دانیم که بالا آمدن سطح آب دریاها بسیاری از جزایر و شهرهای ساحلی دنیا را زیر آب خواهد برد و با آب شدن یخهای قطبی، تعادل آب و هوایی زمین برهم می خورد. با این اتفاق ما شاهد پدیده های جوی شدید مانند طوفانها و خشکسالی های عظیم وگسترده خواهیم بود. بتازگی گزارشهایی مبنی بر آثار گسترده این پدیده بر روی کشاورزی جهان منتشر شده که نشان می دهد یکی از دلایل افزایش قیمت محصولات کشاورزی نیز همین موضوع است.

▪ پیامدهای این بحران بر سلامت زنان و کودکان جهان چیست؟

ـ یک نکته را نباید فراموش کنیم و آن اینکه، آسیبهای زیست محیطی کاملاً غیر عادلانه توزیع می شود. بدین مفهوم که اقشار آسیب پذیر و فقیر بیشتر از دیگران از آلودگی و تخریب محیط زیست آسیب می بینند. در این میان کودکان به دلیل اینکه بسیاری از ارگانهای بدنشان در حال تکامل است نسبت به آلودگی های محیطی آسیب پذیری بیشتری دارند. مثلاً کودکان در شهرهایی که گرفتار آلودگی هوا هستند، بیشتر در معرض تشدید علایم آسم و آلرژی قرار می گیرند. همین طور زنان روستایی که جمعیت قابل توجهی را تشکیل می دهند در معرض آلودگی های ناشی از هیزم و اجاقهای روستایی هستند و به دلیل نبود تهویه مناسب در منازلشان از این جهت آسیب می بینند. آنان در مزارع نیز در معرض آسیبهای ناشی از سموم دفع آفات و کودهای شیمیایی قرار دارند.

▪ وضعیت کشور ما در این بحران جهانی چگونه است؟

ـ وضعیت کشور ما هم متأسفانه رضایت بخش نیست. طبیعت و محیط زیست ایران وضعیتی شکننده دارد. ایران در یک منطقه خشک و نیمه خشک جهان واقع شده و با توجه به افزایش جمعیت و نیز روند فزاینده فعالیتهای صنعتی گرفتار مسائل عدیده ای است. اما خوشبختانه ما پشتوانه ای چون اصل پنجاهم قانون اساسی را داریم که تصریح می کند در جمهوری اسلامی، حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسلهای آینده باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می گردد. از این رو فعالیتهای اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط زیست یا تخریب جبران ناپذیر ملازمه پیدا کند، ممنوع است.این اصل به علاوه قوانین و مقررات نسبتاً روزآمد و قوی پشتوانه خوبی برای مقابله با بحرانهای زیست محیطی در کشور است. به عنوان مثال قانون مدیریت پسماندها که در روزهای پایان مجلس ششم به تصویب نمایندگان رسید یا دهها قانون و ضوابط و مقررات دیگر نقطه امید است، ولی مشکل در اجرا و تحقق این قوانین است. بی توجهی دستگاه های اجرایی و حکومتی در دورانهای مختلف و ضعف دستگاه های نظارتی در این زمینه، همچنین نبود ساز و کارهای تشویقی و بازدارنده مشارکت مردم همه از عوامل بروز بحرانهای زیست محیطی است.

▪ نقش زنان را در حفظ محیط زیست چگونه ارزیابی می کنید؟

ـ زنان به خاطر مسؤولیتهای چند گانه و توانایی هایی که خداوند در وجودشان به ودیعه نهاده و در همه جا نقش آفرینان و بازیگران اصلی میدانها هستند. در مورد محیط زیست هم باید این نقش آفرینی را از دو منظر دید. اول اینکه زنان مدیران خانه و مربیان خانواده هستند. بنابراین نقشی بسیار کلیدی در فرهنگ سازی و اصلاح رفتارها ایفا می کنند. آنان که دارای نگاهی مادرانه و عواطفی قوی هستند، نسبت به حفاظت از طبیعت و محیط زیست نیز به تبع عواطف و ظرافت نگاه از انگیزه های قوی برخوردارند. به همین دلیل اگر آموزشهای لازم را دریافت کنند می توانند نه تنها خانواده، بلکه جامعه را نیز متحول کنند و سبب تغییر رفتارهای اساسی در نگاه به طبیعت و محیط زیست شوند.همچنین زنان به عنوان مدیر منزل، منابع آب و برق و مواد زائد خانه را مدیریت می کنند و می توانند مانع هدر رفتن منابع شوند و در عین حال این نوع رفتار را به نسلهای آینده آموزش دهند. از طرف دیگر، زنان توانمندیهای مدیریتی متفاوتی دارند که می تواند برای مدیریت الهام بخش و ایجاد تحولات سازمانی و اجتماعی بسیار اثر گذار باشند. چنانکه زنان در مدیریتهای کلان محیط زیست در سطح جهان بسیار موفق بوده اند و مسؤولیتهای زیادی را در این زمینه بر عهده گرفته و به خوبی از پس آن بر آمده اند، تا جایی که در مقاطعی بیشترین تعداد وزیران محیط زیست را در مجموع کشورهای جهان، زنان تشکیل داده اند.

▪ در این میان نقش تشکلهای غیردولتی را در محافظت از طبیعت و محیط زیست چگونه می بینید؟

ـ حفاظت از محیط زیست کاری نیست که به تنهایی از دست دولتها برآید. بی تردید بخش عمده ای از این وظیفه خطیر برعهده مردم است. اتفاقاً در میان مردم نیز این موضوع مورد استقبال و علاقه است و تشکلهای غیردولتی زیست محیطی در جهان از تشکلهای قوی، مهم و پر هوادار به شمار می آید.

در واقع برای اثر بخشی بیشتر جامعه مدنی در این زمینه، سازمانهای مردم نهاد و تشکلهای غیر دولتی به صورت کاملاً داوطلبانه و مستقل از دولت و با انگیزه های درونی و معنوی شکل گرفته اند و می توانند بسیار ثمر بخش باشند. این تشکلها قادر هستند در چهار مرحله اصلی فرآیندهای مرتبط با حفاظت از محیط زیست موثر باشند. اول در مرحله تصمیم سازی و سیاستگذاری، دوم در مرحله آموزش و تنویر افکار عمومی، سوم در جهت کمک به ارتقای کیفیت پروژه ها در مرحله اجرا و چهارم در مرحله نظارت و رصد امور به عنوان دیده بان جامعه مدنی.

رشد سازمانهای غیردولتی محیط زیست در دهه گذشته به دلیل سیاستهای حمایتی دولتهای وقت بسیار چشمگیر بوده است. به طور مثال طی سالهای ۷۶ تا ۸۴ این سازمانها از حدود ۳۰ تشکل در حوزه محیط زیست به بیش از ۶۰۰ تشکل افزایش یافتند. به همین میزان هم منشأ خدمات زیادی بودند که با حداقل اعتبارات انجام می گرفت. آنها با کیفیتی قابل قبول در زمینه هایی مانند آموزش، تنویر افکار عمومی، برنامه های هنری، پاکسازی طبیعت فعالیت و همچنین در تصمیم گیریها مانند تدوین برنامه چهارم توسعه کشور مشارکت کردند. برخی تشکلهای فعال به دلیل موفقیتهای چشمگیر در همان سالها به دریافت جایزه ملی محیط زیست هم نائل شدند. البته مدتی است روند فعالیت تشکلها رو به کندی رفته است.

▪ تعامل بین المللی در زمینه محیط زیست در گسترش و تأثیرگذاری برنامه های زیست محیطی چقدر موثر است؟

ـ امروزه موضوعات مختلف در حوزه محیط زیست توجه زیادی را در عرصه مناسبات جهانی و کنوانسیونها به خود جلب کرده است. به همین خاطر کشورها تعهدات مشخصی را در قبال وضعیت جهانی محیط زیست بر عهده گرفته اند و فرصتهای زیادی نیز به واسطه این کنوانسیونها برای دولتها فراهم شده است.

یکی از عرصه های مهم فعالیت بین المللی جمهوری اسلامی ایران طی دهه اخیر در موضوع کنوانسیونها و معاهدات محیط زیست بوده است. بخصوص اینکه کشور طی یک دوره ۸ ساله با فعالیتهای علمی و کارشناسی هدفمند در سطح اجلاسهای بین المللی توانست اثر گذاری بالایی را در تصمیم گیریهای جهانی مرتبط با موضوعاتی مانند تغییرات آب و هوایی، تنوع زیستی، لایه ازون و مواد شیمیایی خطرناک داشته باشد. در برخی از این موارد حتی جمهوری اسلامی ایران راهبری تصمیمات جهانی را به نفع کشورهای در حال توسعه بر عهده داشت.

در مناسبات منطقه ای هم ایران نقش بسیار تأثیرگذار، بلکه تعیین کننده ای را ایفا کرد.

به نحوی که کنوانسیون محیط زیست خزر با هدایت ایران در نهایت در تهران به امضا رسید و لقب «کنوانسیون تهران» را از آن خود کرد.

ناگفته نماند که در اجلاسهای مهم بین المللی، تشکلهای غیردولتی از کشورهای مختلف جهان حضوری فعالانه داشته اند و به واسطه جایگاهی که به دست آورده اند و تأثیری که در حفظ محیط زیست دارند تلاش کرده اند دیدگاه جامع مدنی خود را منعکس کنند.

▪ این تشکلها با چه چالشها و محدودیتهایی مواجه هستند؟

ـ ابتدا بر این نکته تأکید می کنم که نقش تشکلهای مردم نهاد، در ایجاد فضای نشاط، خودباوری و امید به آینده بسیار تعیین کننده است. آنها دستاوردهای زیادی را بویژه در زمینه تنویر افکار عمومی و بسیج اجتماعی جامعه داشته اند و در ایجاد امید برای نسلهای جوان پیرامون موضوعی که مورد علاقه آنها باشد و زمینه حضورشان هم فراهم باشد، موفق بوده اند.

ولی به نظر می رسد در این شرایط، اعتماد سازی میان تشکلها و دولت بسیار ضروری باشد. زیرا سازمانهای غیردولتی شکل گرفته از دوران قبل، اکنون دچار ناامیدی هستند و حیف است این ظرفیت بزرگ برای خدمت در عرصه های حفاظت از طبیعت ایران نادیده گرفته شود.

محبوبه علی پور