مشکین شهر نماد تاریخ در دامنه سبلان

مشکین شهر در دامنه کوه سرفراز سبلان در استان اردبیل قرار دارد و از شمال شرق و شرق به جمهوری آذربایجان, از شمال غرب به دشت مغان, از جنوب شرق به شهرستان اردبیل, از جنوب غرب به شهرستان سراب و از غرب به شهرستان های اهر و تبریز محدود می شود

مشکین شهر در دامنه کوه سرفراز سبلان در استان اردبیل قرار دارد و از شمال شرق و شرق به جمهوری آذربایجان، از شمال غرب به دشت مغان، از جنوب شرق به شهرستان اردبیل، از جنوب غرب به شهرستان سراب و از غرب به شهرستان‌های اهر و تبریز محدود می‌شود.

فاصله این شهر با مرکز استان ۸۵ کیلومتر است و با قرار گرفتن در ارتفاع ۱۳۹۴ متری از سطح دریا و نزدیکی با سبلان ۴۸۱۱ متری طبیعتی زیبا و دلنشین و آب و هوایی خنک دارد.

مشکین شهر با وجود چشمه‌های آبگرم متعدد و گردشگاه‌های طبیعی و تاریخی هر سال پذیرای گردشگران بسیاری است.

● وجه تسمیه

مشکین شهر را در قدیم خیاو می‌نامیدند. خیاو یک اسم پهلوی پارتی است که در لهجه محلی «خی او» «خییوو» تلفظ می‌شود. «خی» به معنی خیک، مشک، کیسه چرم و آوند پوستی برای حمل آب و «آو» هم به معنی آب است. انتخاب این اسم برای این شهر بی مناسبت نیست، زیرا وجود کوه سبلان در جنوب این شهر به عنوان منبع سرشار آب موجب شده است تا در تمام فصول سال ریزآبه‌های آن به سمت خیاو جریان یافته و در شمال این شهر به قره سو بریزد. از آنجا که شهر خیاو از زمان‌های دوردارای درختان تنومند و باغ‌هادر کنار رودها و گذرگاه‌ها بوده نام خیاو بی‌مشابهت با معنی خیاوان نیست. خیاوان به معنی راه ساخته شده بین دو صف درختان باغ و گذرگاهی است که میان باغچه‌ها و درختچه‌هاایجاد شده است.

‏

‏ نام خیاو در دوره‌هایی از تاریخ اسلام میمند بوده است در حکومت میرزا خان در سال ۱۳۱۶ هجری شمسی به فرمان وی نام باستانی و معنی‌دار خیاو به مشکین‌شهر تغییر یافت مع‌الاسف به مرور زمان با برگزیدن اسم مشکین بر این شهر، تاریخ این شهر را به سال ۱۳۱۶ هـ.ش یا حداکثر به دوره حکومت بیشکین گرجی می‌رسانند در حالی که قدمت این شهر به دوره‌های ما قبل تاریخ و هزاره‌های اول پیش از میلاد مسیح می‌رسد.‏

‏● تاریخچه

‏ در مشکین شهر سنگ‌نبشته‌ای به زبان پارسی میانه منسوب به شاپور دوم ساسانی در ۱۵۰ متری غرب قلعه‌کهنه در کمرکش ارتفاع غربی دره نوروز یاماجی در درون باغ نوروز قرار دارد، که امروزه به خاطر ویرانگری جویندگان گنج تقریباً از بین رفته ولی نوشته‌های آن بررسی و ترجمه شده است. مضمون این نوشته در مورد فرمان و تاریخ ساخت قلعه‌کهنه‌است که به فرمان نرسه‌هرمزد نوشته شده‌است.

«خیاو» در حاشیه سرزمینی است که روزگاری به «آران» مشهور بود. این منطقه زبانی ویژه داشت که تا سده چهارم هجری با همه شگفتی‌ها و آمیختگی‌هایش پایدار بود. سکه‌های به دست آمده از منطقه، متعلق به چند دوره تاریخی به فاصله زمانی کوتاه و دراز و بیشتر مربوط به زمان اتابکان آذربایجان است. نخستین سکه‌ای که در آران زده‌اند متعلق به سال ۹۰ هجری است. در این منطقه گورستان‌ها و نشانه‌هایی از سال‌های اولیه اسلامی به جا مانده است. از اینرو، خیاو یا مشکین‌شهر نیز آبادی اسم و رسم داری بوده است. هرچند در بیشتر کتاب‌های جغرافیای اسلامی نامی از آن برده نشده است، اما حمدالله مستوفی در سال ۷۴۰ هجری خیاو را قصبه‌ای خوانده و حد و مرزش را نشان داده است.

● جاذبه‌های گردشگری مشکین شهر

این شهرستان جاذبه‌های گردشگری بسیاری داردکه از آن جمله کوه سبلان است.‏

نام این کوه از دو بخش «ساب» و «آلان» تشکیل شده‌است که به ترتیب به معنای «پیام» و «گیرنده» است یا به عبارتی «گیرنده پیام» است.

کوه سبلان در ۲۵ کیلومتری جنوب شرق مشکین‌شهر واقع است وبرای آن ۶۰ کیلومتر طول و ۴۵ کیلومتر پهنا تخمین می‌زنند و سطحی که به وسیله آن در آذربایجان قرار گرفته نزدیک به ۶۰۰۰ کیلومتر مربع است.

کوهستان سبلان به طور کلی سه قله معروف دارد، قله بزرگ آن به سلطان مشهور است و دو قله دیگر آن به هرم و کسری شهرت دارند. کوه سبلان از مجموعه‌ای از ارتفاعات متعدد تشکیل شده که به موازات ارسباران ولی اندکی در شرق آن کشیده شده‌است.

امتداد آن شرقی-غربی است و از شرق و شمال و جنوب کوهی به نام قوشه داغ آنرا به رشته کوه ارسباران متصل می‌کند. در جنوب آن کوه بزقوش کشیده شده است، که از سمت جنوب‌غرب به کوهستان سهند مربوط است.

قسمت شرقی کوه سبلان به قله آتشفشان سبلان که در بلندای ۴۸۱۱ متری قرار دارد، منتهی می‌شود. قله‌های سبلان در طول سال پوشیده از یخ و برف‌های دائمی هستند.

در جبهه غربی قله سلطان و در کنار جان پناه، سنگی به شکل عقاب به نام قارتال (در ترکی آذربایجانی به معنی عقاب) قراردارد که در طول زمان به نماد سبلان تبدیل شده‌است.این قطعه سنگ به شکل عقابی است که نشسته و سر را به سوی شرق چرخانده‌است.

صعود به قله سبلان از جبهه اصلی (شمالی) ساده بوده و کوهنوردان معمولی به راحتی صعود تابستانه را در چند ساعت (صبح تا ظهر) انجام می‌دهند. جبهه جنوبی سختترین راه صعود به این قله است که از سنگ‌های بزرگ تشکیل شده‌است.

قله سبلان به شماره ۱۲/۱۹۴۹۶ در فهرست آثار طبیعی ملی کشور به ثبت رسیده و سند مالکیت آن از ارتفاع بالای ۳۶۰۰ متری قله سبلان به وسعت ۶۲۰۰ هکتار به نام سازمان حفاظت محیط زیست صادر شده‌است.

‏‏● آب‌های گرم معدنی

آبگرم قینرجه: این آبگرم در ۲۲ کیلومتری جنوب غرب مشکین شهر واقع است. چشمه اسیدی قینرجه از نوع کلرو سدیک با دمای ۸۲ درجه سانتیگراد و دبی ۹ لیتر در ثانیه، به عنوان داغترین چشمه آبگرم ایران دارای اهمیت زیادی است. آبگرم شابیل:چشمه شابیل در مسیر صعود به سبلان با دمای آب ۴۹ درجه سانتیگراد و دبی ۵ لیتر در ثانیه واقع است. آبگرم قوتورسویی: این آبگرم در ۲۴ کیلومتری شهر لاهرود و در ۴۹ کیلومتری مشکین شهر واقع است.

این آب در ردیف آب‌های معدنی خیلی گرم است که آثار اسید سولفوریک آزاد دارد. این آبگرم برای بیشتر بیماری‌های جلدی خاصیت درمانی دارد.

● سایر آب‌های گرم

ـ چشمه سه گانه ایلاندو در ۱۰کیلو متری جنوب شهرستان مشکین‌شهر که در ارتفاعات ۱۹۵۰ تا ۲۰۰۰ متری در مسیر انتهای جاده موئیل و در بستر سرشاخه‌های خیاو چایی با دبی قابل توجه در حال جوشش هستند. آب‌ آن‌ها برای بیماری‌های عصبی مفید است.

‏‏ ـ چشمه دودو در ۱۳کیلو متری جنوب شهرستان مشکین‌شهر، همچون چشمه‌های ایلاندو در ارتفاعات ۲۰۰۰ تا ۲۱۰۰ متری سطح دریاهای آزاد در مسیر انتهای جاده موئیل و در بستر سرشاخه‌های خیاو چایی با دبی کمتر نسبت به ایلاندو واقع است. درجه اسیدی آن حدود ۶/۵ و حرارت آن ۴۵ درجه سانتیگراد بوده و برای بیماری‌های عصبی مفید است.

ـ چشمه توش سو شابیل در ۴۲ کیلو متری جنوب مشکین‌شهر در کنار چشمه آبگرم شابیل قرار دارد. آب این چشمه دردرمان بیماری‌های کلیه مفید است.‏‏ ـ چشمه آب معدنی نوری کندی با خواص مفید در درمان بیماری‌های کلیه و سنگ مثانه با دبی خیلی کم در ۵۰ کیلو متری شمال مشکین‌شهر قرار دارد. ـ چشمه آبگرم موئیل با ۸ دهنه در۱۲ کیلو متری جنوب مشکین‌شهر در ارتفاع ۲۳۰۰ متری قرار دارد.

ـ چشمه ملک سویی در ۱۵ کیلومتری جنوب مشکین‌شهر در کنار آبشار زیبای گور گور و چشمه آق سوء قرار دارد وآب آن با حرارت ۴۵ درجه سانتیگراد برای آرامش اعصاب مفید است.

ـ چشمه آب معدنی انزان با ۶ دهانه خروجی ولی دبی پایین در مجاورت تنها جنگل سرسبز و فشرده سبلان و شکارگاه مربوط به آن در میان طبیعت بکر و زیبای حواشی روستای انزان در ۲۲ کیلو متری غرب مشکین‌شهر واقع است و از این جهت محل مناسبی برای جذب گردشگران از جاده اهر- مشکین‌شهر است که یکی از شریان‌های ورودی استان اردبیل به شمار می‌آید. این منطقه زیبا و دل انگیز که با داشتن چشمه‌های آب معدنی، ژرفای عمیقی دارد، عالیترین و جذابترین شکارگاه و تفرجگاه دامنه سبلان است. مجموع دبی در این چشمه‌ها حدود ۱/۲ لیتر در ثانیه و بیشتر از دبی چشمه‌های قهوه سویی، گوز سویی و قره سوء سرعین است. در کنار آب درمانی، لجن درمانی از ویژگی‌های این مجموعه است.

● پارک جنگلی مشکین‌شهر

پارک جنگلی مشکین‌شهر در کناره غربی رود خیاوچای و به موازات آن در بالا دست رودخانه قرار دارد.

● شیروان دره ‌سی (دره شیروان)

یکی از یازده زیستگاه وحشی که در منطقه سبلان واقع شده‌، شیروان دره ‌سی است که در ۲۰ کیلومتری جنوب شرق مشکین شهر و در نزدیکی لاهرود قرار دارد.

ارتفاع آن از سطح دریا ۲۲۰۰ متر و مساحت آن را ۷۵ کیلومتر تخمین زده‌اند. شیروان دره سی، دره‌ای عمیق و عریض است که بریدگی‌های دیواره‌های صخره‌ای، چشم انداز ویژه‌ای به آن بخشیده‌است و سنگ‌ها در آن به صورت تندیس‌هایی دیده می‌شوند که انسان فکر می‌کند هرکدام به دست هنرمندی با ذوق تراشیده شده‌است.

این دره از قسمت جنوب به دامنه شمالی سبلان (هرم) از شرق به جاده لاهرود - شابیل، از غرب به هوشنگ میدانی و از شمال به زمین‌های روستای قلچقلو منتهی می‌شود.

این زیستگاه محل زندگی دائمی وحوش متعددی چون خوک، روباه، گرگ، قوچ و میش ارمنی، خرس قهوه‌ای، کبک، قمری و تعدادی پرندگان مهاجر است.

هوشنگ میدانی:هوشنگ میدانی منطقه وسیع و مسطحی است که در دامنه شمالی سبلان و درارتفاع ۲۷۲۵ متری واقع است و یکی از زیستگاه‌های وحوش منطقه سبلان به شمار می‌رود.

هوشنگ میدانی از طرف شمال به منطقه ساربانلار (سروان دره سی)، از طرف شمال شرق و شرق به ارتفاعات ایشیق چیخماز (جایی که نور نمی‌رسد) و آبگرم شابیل و از سمت جنوب شرق به دامنه سبلان و هرم و از سمت غرب به منطقه موئیل محدود است.

‏● دخمه‌ها یا استودن‌های بنه لر‏

‏ این دخمه‌ها در ۲۶ کیلومتری جنوب‌شرق مشکین شهر و در بخش مشکین شرقی واقع شده اند.

● معماری صخره‌ای لاهرود

این معماری صخره‌ای که غار لاهرود هم نامیده می‌شود در شهر لاهرود در شرق و در ۲۵ کیلومتری مشکین شهر قرار دارد.

● چشم انداز تندیرلی و آیقار

این چشم انداز‌های خدادادی که در بهار وتابستان سبز سبز و در زمستان پوشیده از برف هستند در دامنه سبلان در ۱۴ کیلومتری جنوب مشکین شهر واقع شده اند.

● سد سبلان

این سد در ۴۰ کیلومتری شرق مشکین شهر و در بخش مشکین شرقی قرار دارد. دسترسی به این سد از جاده مشکین ـ اردبیل میسر است. سد سبلان نقش بسیار مهمی در تامین آب زمین‌های کشاورزی اطراف دارد.

● پارک داغلار باغی لاهرود

این پارک در شهر لاهرود قرار دارد و مکانی بسیار زیبا برای تفریح و تفرج به شمار می‌رود.

● مناطق گردشگری شامات دوست بگلو و کوجنق

دوست بگلو و کوجنق دو روستا در شمال مشکین شهر هستند که به علت غنای تاریخی و برخورداری از چشم اندازهای ناب طبیعی از مناطق مهم گردشگری مشکین‌شهر به شمار می‌آیند.

از دیگر دهکده‌های مهم و تاریخی مشکین‌شهر می‌توان به موئیل در بخش مرکزی و اُنار در بخش شرقی اشاره کرد.

‏‏● مناطق تاریخی مشکین شهر

مقبره شیخ حیدر:این بنا منصوب به شیخ حیدر پدر شاه اسماعیل اول بوده، مقبره یاد شده از قسمت بیرون به شکل برج مدور و از قسمت درون به شکل ۱۲ ضلعی و در دو طبقه قسمت زیرین سردابه و قسمت فوقانی به صورت برج مدور با ارتفاع ۵/۱۸ متر و قطر ۵/۱۰ متر ساخته شده است. این بنا از خارج با کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ معقلی به آیات ۲۷، ۲۸، ۲۹ سوره فتح و همچنین لفظ جلال‌الله در اشکال مختلف و با خطوط کوفی بنایی مزین است. در مورد قدمت بنا و تاریخ ساخت آن گفته‌ها بسیاراست. دونالد ویلبر معتقد است این بنا از آثار قرن ۷ و ۸ هجری قمری است و در دوره صفویه به تکمیل و کاشیکاری آن همت گماشته‌اند. با توجه به تخریب کتیبه برجا مانده مقبره هیچ سند و مدرکی دال بر ساخت این بنا در دست نیست و در سال‌های اخیر توسط قوچانی کارشناس سازمان میراث فرهنگی کشور کتیبه موجود بر سر در ورودی این برج بازخوانی شده که آنرا به سال ۷۳۱ هجری قمری یعنی دوره حکومت ابوسعید بهادر خان آخرین حکمران سلسله مغول درایران نسبت می‌دهد. و این بنا در تاریخ ۱۸/۴/۱۳۱۱ هجری شمسی تحت شماره ۱۸۴ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.‏

‏● قلعه قهقهه

قلعه قهقهه در دهستان یافت در فاصله ۸۰ کیلومتری شمال مشکین شهر قرار دارد. این قلعه با ارتفاع تقریبی ۱۲۰۰ متر از سطح دریا، دیوارهای بلند طبیعی، در میان صخره‌ها در منطقه قره داغ واقع شده است. دور تا دور قلعه پرتگاه خطرناک و عمودی شکل طبیعی به چشم می‌خوردکه گویی به دست بشر صخره‌ها پیرایش یافته است. وقایع و حوادثی که مورخین در مورد قلعه قهقهه ذکر کرده‌اند بیشتر مربوط به دوران صفویه است اما این بدان معنی نیست که قلعه در دوره صفویه ساخته شده است. برابر پژوهش‌های باستان شناسی استقرار در این قلعه به دوران قبل از اسلام می‌رسد. از سال ۱۳۸۰ با همت مدیران میراث فرهنگی استان و میراث فرهنگی شهرستان در جهت احیا و مرمت قلعه گام‌های مؤثری برداشته شده که اصلاح مسیر صعود به قلعه و مرمت سر در ورودی از آن جمله است. راه ورودی این قلعه از ضلع شمالی آن است که به عنوان یک قلعه نظامی مطرح بوده است. در دو طرف دروازه ورودی دو برج قرار دارد. عرض در ورودی ۵/۲ متر است و از جنس سنگ و آجر با طاق هلالی شکل که هنوز هم پابرجا است. این قلعه محل زندانی شدن فرزندان شاه طهماسب صفوی از جمله اسماعیل میرزا بوده است. شیخ احمد گیلانی نیز در این قلعه زندانی بوده است.

‏● کهنه قلعه

این قلعه بر روی تپه طبیعی در قسمت غرب رودخانه خیاو چایی قرار دارد. ارتفاع تقریبی آن ۱۴۱۶ متر از سطح آب‌های آزاد است. بنای اولیه این قلعه در زمان شاپور دوم ساسانی در سال ۳۳۷ میلادی به دستور نرسه هرمز حکمران ساسانی در خیاو به مدت ۶ سال ساخته شده است.

وجود سنگ نبشه‌ای به خط پهلوی ساسانی در جبهه شمال غرب این بنا در فاصله ۱۵۰ متری در آبراهه خیاو چایی تاریخ بنیانگذاری قلعه را تا دوره ساسانی به عقب می‌برد ولی متاسفانه سنگ نبشته مزبور بر اثر عوامل طبیعی و انسانی تخریب شده و از بین رفته است و در سال ۱۳۴۵ توسط آقای کام بخش فرد باستانشناس زبر دست ایرانی شناسایی و تحت شماره ۶۱۸ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

‏● شهریری

این محوطه در منتهی الیه دشت مشکین شهر و به فاصله ۶۵ کیلو متری شمال غرب مرکز استان و در ۲ کیلو متری شمال روستای پیر از میان از توابع بخش مشکین شرقی واقع شده است.

‏‏● سایر آثار تاریخی

دیو قالاسی در ۵ کیلومتری روستای کویج، روستای تاریخی انار قلعه ارشق در ۳۰ کیلو متری شمال غرب مشکین شهر و در ۲ کیلو متری شرق روستای دوست بگلو، مقبره سید سلیمان در شهر فخرآباد، مقبره سید جعفر در روستای انار، قبرستان تاریخی انار، حمام عدل، غار تاریخی لاهرود، کاروانسرای قانلی بولاغ، چنار کهنسال اُنار وپل تاریخی دوجاق از دیگر آثار تاریخی این منطقه است.

‏● صنایع دستی

در شهرستان مشکین‌شهر هنرهای دستی قدمت و اصالت قابل توجهی دارندو ذوق و سلیقه سرانگشتان هنرمندان منطقه را می‌توان در آنها دید.‏

بیشتر صنایع دستی مشکین شهررا بافته‌های داری تشکیل می‌دهند که از مهمترین آنها می‌توان به قالیبافی، گلیم بافی و جاجیم بافی اشاره کرد. علاوه بر این بافته‌ها سفالگری نیز از صنایع دستی این شهرستان به شمار می‌آید.

‏● محصولات کشاورزی‏

‏ سیب، انگور، هلو، گیلاس، آلبالو، زردآلو، خربزه، گندم و جو از محصولات کشاورزی وباغی این منطقه به شمار می‌آید‏.