برخورد با نسخ خطی نیازمند وسیع نگری

نسخ خطی موجود در ایران بخش ارزشمند و میراثی گران بها از تمدن عظیم و ماندگار جهان اسلام در سده های گذشته است ایرانیان در طول سده های نخست هجری و به همان ترتیب در طول قرون بعد گام های بسزایی در برپایی و غنای تمدنی برداشتند كه امروزه در مقیاس بین المللی با عنوان تمدن جهان اسلام شناخته می شود و آبخشور بسیاری از تغییر و تحولات رشد یافته تمدن كنونی مغرب زمین است

۱. نسخ خطی و تمدن گذشته

نسخ خطی موجود در ایران بخش ارزشمند و میراثی گران بها از تمدن عظیم و ماندگار جهان اسلام در سده های گذشته است. ایرانیان در طول سده های نخست هجری و به همان ترتیب در طول قرون بعد گام های بسزایی در برپایی و غنای تمدنی برداشتند كه امروزه در مقیاس بین المللی با عنوان تمدن جهان اسلام شناخته می شود و آبخشور بسیاری از تغییر و تحولات رشد یافته تمدن كنونی مغرب زمین است. نقطه اوج این تمدن قرون میانی هجری است كه از سوی شرق شناسان دوران «رنسانس اسلامی» نامیده شده و ایرانیان از آن دوران قریب ۶۰۰ نام در حوزه های مختلف علمی و فرهنگی را به خود اختصاص داده اند. بدیهی است یكی از عمده ترین و اساسی ترین راه های انتقال علم و دانش در آن عصر، همانند امروز «كتاب» بوده است، با این تفاوت كه در قرون گذشته هنوز ماشین جایگزین هنر دست نشده بود. بدین ترتیب آن چه از این میراث گران بها در ایران باقی مانده بخشی قابل توجه از یك میراث عظیم تر است كه امروز بی هیچ گفت و گویی جنبه جهانی یافته است و این همه ضرورت حفظ و نگهداری و بازنگری در نحوه برخورد با این میراث را در داخل ایران افزون می كند.یكی از نخستین نكاتی كه در مواجهه با نسخ خطی مطرح می شود، بحث درباره جنبه های مختلف ارزش این آثار اعم از تاریخی، هنری و تكنیكی است. نسخ خطی در واقع اسناد و گنجینه هایی از دانش كهن و تحول آن به شمار می روند و نیز بیان گر سیر تحول و تكامل صنعت و هنر در ساحت كتاب. متاسفانه در طول تاریخ بسیاری از این كتب به دلایلی همچون جنگ، تهاجم، غارت، آتش سوزی و نظایر آن از میان رفته اند. اما همین میزان كه باقی مانده؛ مهم ترین و نخستین ماخذ و منابع نقد و بررسی علوم مختلف _ بویژه علوم انسانی _ هستند و در بعضی حوزه ها همچون تاریخ و ادبیات، سنگ بنای هر تحقیق و پژوهش تازه ای به شمار می روند. ضمن آن كه تدوین و طرح سیر تكاملی علوم مختلف مثل فسلفه، سیاست و پزشكی جز با تكیه بر متون كهن مسیر نیست. بر این اساس تصحیح،‌ چاپ و معرفی این بخش از «میراث مكتوب» تمدن ایران، كاری لازم و بایسته است كه خوشبختانه در طول سال های اخیر این مهم بتدریج جامه عمل پوشیده است و در این رابطه باید به خصوص از «دفتر نشر میراث مكتوب» یاد كرد كه طی چند سال گذشته نسخ خطی بسیاری را در حوزه های مختلف علمی با تصحیح انتقادی اهل فن، به دست چاپ سپرده است. دسترسی اهل تحقیق به نسخ و اسناد خطی قدیمی همواره یكی از مشكلات پژوهشگران این حوزه هاست بخصوص در مواری كه متون كهن در مراكز غیر فرهنگی حفظ و نگهداری می شوند، كه این مورد اگر چه اندك است با این حال ذهنیت غیر فرهنگی حاكم بر آن سازمان ها، موجب دشواری دسترسی و یا حتی عدم دسترسی پژوهشگران به متون مورد نیاز خود در داخل و خارج كشور می شود. تا آن جا كه به كتابخانه ها و مراكز فرهنگی مربوط می شود، جمع آوری اسناد و نسخ تاریخی پراكنده و «باز تولید» آنها، رایانه ای كردن مشخصات نسخ خطی، تهیه عكس،‌میكروفیلم و CD در دسترس آسان تر و سریع تر محققان به متون كهن نقش بسزایی دارد.

۲. نسخ خطی و مردم

جلب مشاركت و اعتماد مردم برای این كه اسناد تاریخی و خانوادگی خود را جهت مرمت و آفت زدایی و حفظ آنها در اختیار سازمان های مربوطه و به طور اخص در اختیار سازمان اسناد و كتابخانه ملی ایران قرار دهند، از اقدامات مهم و شایسته، در رابطه با موضوع حفظ و نگهداری اسناد و نسخ كهن است. خوشبختانه در طول سال های اخیر اقدامات متعددی در راستای ضد عفونی، مرمت و حفظ اسناد و فرمان های تاریخی خانواده ها با محترم شمردن مالكیت آنها صورت گرفته است كه از جمله آخرین اقدامات قابل تقدیر، اعلام واگذاری رایگان صندوق امانات اسناد و نسخ خطی است. تاكنون مجموعه هایی نفیس از اسناد و مدارك قدیمی در اختیار خانواده ها به صورت داوطلبانه تحویل سازمان اسناد و كتابخانه ملی ایران شده است.

۳. نسخ خطی آرشیوهای علمی

دیگر از موضوعات قابل اشاره در مورد متون قدیمی و كهن، موضوع ارتباط با مراكز آرشیوی اسناد و نسخ خطی مشابه در خارج از كشور و به ویژه كشورهای همسایه جهت مبادله تجربیات و اطلاعات یكدیگر و از همه مهم تر استفاده محققان داخل و خارج كشور از اسناد و متون مورد نیازشان است. سازمان اسناد و كتابخانه ملی ایران، كتابخانه و مركز اسناد و نسخ خطی مجلس شورای اسلامی، كتابخانه ملك، كتابخانه آیت اله مرعشی نجفی و دیگر مراكز و كتابخانه هایی كه به طور مستقیم یا غیر مستقیم با موضوع آرشیو و نگهداری اسناد و نسخ قدیمی سر و كار دارند، در حقیقت بنا به ماهیت مسئولیت و خدماتی كه بر عهده آنان است جنبه بین المللی و نه صرفا داخلی و ملی دارند و از نظر استفاده محققان و پژوهشگران از این اسناد، مخاطبان آنها جهانی می باشند. به این ترتیب موضوع ارتباط میان این مراكز و سازمان ها در سراسر جهان با یكدیگر و مبادله تجربیات، داشته ها، ارایه خدمات به پژوهشگران و رفع موانع مشكلات موجود بر سر راه محققان اهمیت بسزایی دارد.

---