نزول قرآن كریم

یكی از مسائل مهم در باب وحی، كیفیت نزول و دریافت آن توسط پیامبر(صلی الله علیه وآله) است. نزول قرآن چه مفهومی دارد؟ پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) چگونه وحی را دریافت می نمود و حالت های آن حضرت هنگام دریافت وحی چگونه بوده است؟ آیا این حالت ها تحلیل و توجیه عقلانی یا عرفانی دارد یا خیر؟ موارد مزبور سؤالاتی هستند كه این نوشتار در پی پاسخ گویی به آن هاست.

● مفهوم شناسی

نزول مانند هبوط به معنای فرود آمدن است كه مصداق روشن آن فرود آمدن مكانی و مادی، یعنی از مكان بالا به پایین آمدن است; مانند فرود آمدن انسان از اسب یا فرود آمدن باران از آسمان.۱

اما مفهوم نزول منحصر در معنای فرود آمدن مكانی مادی نیست; چرا كه در موارد دیگر مانند رسیدن سختی ها و شداید به انسان نیز به كار رفته است.۲ آیات فراوانی دلالت دارد بر اینكه قرآن كریم از سوی خداوند متعال نازل شده است، اما اینكه نزول قرآن چگونه است، دانشمندان بیان های مختلفی دارند كه عبارتند از:

الف) نزول روحانی

نزول دو معنا دارد:

۱) نزول مادی:

مانند نزول باران از آسمان، چنان كه در آیات فراوانی به چشم می خورد; از جمله (وَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الَّثمَراتِ رِزقاً لَكُم)(بقره: ۲۲); (او خدایی است كه) از آسمان آبی فرو فرستاد و به وسیله آن میوه ها را پرورش داد تا روزی شما باشد.

۲) نزول روحانی:

مانند نزول قرآن بر قلب مبارك پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله)، چنان كه خداوند متعال می فرماید: (نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأَمینُ عَلَی قَلْبِكَ)(شعراء: ۱۹۳); قرآن را جبرئیل امین بر قلب تو فرو فرستاده است.

بنابر بیان مزبور، كاربرد واژه نزول و مشتقات آن اگرچه در هر دو قسم حقیقی است، اما نزول قرآن به معنای دوم می باشد.۳

ب) نزول مقامی

نزول در اصل به معنای فرود آمدن جسم از مكانی بالا به مكانی پایین است، اما نزول قرآن بدین معنا نیست; زیرا خدا جسم نیست و مكان ندارد، پس باید نزول قرآن به معنای دیگری باشد. تعدادی از آیات ظهور در این دارند كه وجود قرآن ملفوظ و مكتوب، مسبوق به وجود عالی تری است; یعنی همین قرآن در مقامی عالی تر نیز وجود دارد و از آنجا نزول یافته است; قرآن می فرماید: (إِنَّهُ لَقُرآنٌ كَریمٌ فِی كِتاب مَكْنُون لاَ یَمَسُّهُ إِلاَّ المُطَهَّرونَ تَنزیلٌ مِن رَبِّ الْعَالَمِینَ)(واقعه: ۷۷ـ۸۰); این قرآنی است گرامی كه در كتاب مكنون و محفوظی وجود دارد و جز پاكان نمی توانند آن را درك كنند، از جانب پروردگار جهانیان نازل شده است.

آیه مذكور ظهور در این دارد كه اصل قرآن در كتابی مكنون و مخفی است و از جانب خداوند فرود آمده است.

علّامه طباطبائی می نویسد: «از تدبّر در آیات چنین استفاده می شود كه قرآن موجود ملفوظ و مكتوب عربی است و در مدت ۲۳ سال تدریجاً بر پیامبر اكرم(صلی الله علیه وآله)نازل شده، ولی همین قرآن در مقامی عالی تر نیز وجود دارد كه آن مقام، تفصیل و تدریج نیست، عربی یا عجمی معنا ندارد. از سنخ معانی و مفاهیم اعتباری نیست، بلكه واقعیت دیگری ماورای فهم عرفی ما است. جز افراد معصوم كه از آلودگی به گناه مصونیت دارند كسی را به درك آن مقام راه نیست.»۴

این نزول قرآن گرچه به معنای فرود آمدن از مكانی فوق به مكانی دون نیست، لیكن نزول مفهوم حقیقی خود را دارد; زیرا به معنای نزول از مقامی عالی، یعنی مقام بساطت و تجرّد، به مقامی دانی، یعنی تفصیل است. پس استعمال الفاظ نزول و انزال و تنزیل در مورد قرآن استعمال حقیقی است۵ نه مجازی، اگرچه برخی آن را مجازی دانسته اند.۶

ج) نزول حقیقی (در مقابل نزول مادی و اعتباری)

نزول در برابر صعود و عروج قرار دارد كه گاهی در مورد محسوسات به كار می رود; یعنی جسمی از نقطه فوقانی به نقطه ای كه پایین تر قرار گرفته منتقل شود و گاهی در امور اعتباری استعمال می شود; مانند كسی كه از مقام اعتباری بالاتری برخوردار است ـ مثلا رئیس ـ به مقام پایین تری ـ مثلا معاون ـ تنزل كند; چنان كه گفته می شود: «نزل المَلِك عن عرشه» (پادشاه از تخت فرود آمد) كه منظور خلع و یا كناره گیری از مقام سلطنت است. گاهی نیز در امور حقیقی غیرحسی به كار می رود; مانند قرآن كه از طرف خداوند متعال بر قلب پیامبر اكرم(صلی الله علیه وآله)نازل شده و در واقع، از مقام علم الهی به مرحله الفاظ و مفاهیم بشری تنزّل یافته است; زیرا روشن است كه نزول قرآن به معنای حركت یك شیء جسمانی از یك مبدأ مادی به مقصد مادی دیگر یا به معنای تنزّل مقام و اعتبار حقیقت قرآن نمی باشد.۷

اگرچه تعبیرهای گوناگونی برای نزول قرآن بیان شده است، اما هر یك، سه مفهوم مزبور را تداعی می كند; زیرا در هر صورت، چه نزول قرآن را روحانی، مقامی یا حقیقی بنامیم، قرآن كریم از یك مرتبه «عنداللهی» و والا و مستحكم به یك مرتبه فروتر، كه مرتبه الفاظ و عبارات است، تنزّل داده شده است تا در اختیار بشر قرار گرفته و برای همه قابل فهم باشد.

● كیفیت نزول وحی

با توجه به مفهوم نزول، این مطلب قابل استفاده است كه قرآن كریم از جانب خداوند، كه در عالم قدسی و ماورایی و دارای مرتبه بساطت و تجرّد است، بر پیامبر اكرم(صلی الله علیه وآله) برای بشر، كه در حیات مادی است، نازل شده است و این تحقق نمی یابد مگر با ارتباط یك موجود مادی (پیامبر اسلام) با عالم قدسی و ملكوتی. حال این پرسش مطرح می گردد كه از نظر عقلی امكان ارتباط آن حضرت با عالم قدسی چگونه است و دریافت وحی چگونه تحقق می یابد؟

دانشمندان دو حالت را برای این ارتباط تبیین كرده اند: گاه پیامبر از حالت بشری خارج می گردید و به صورت ملكوتی درمی آمد و با فرشته و مقام تجرّد مرتبط می شد، كه این مقام را می توان صعود آن حضرت از عالم ظاهر به باطن دانست. گاهی نیز فرشته از حالت تجرّد منسلخ می شد و تبدیل به حالت بشری می گردید و وحی را پیامبر می رساند، كه این مقام را می توان نزول فرشته از عالم باطن به ظاهر نامید.۸

سیوطی، به نقل از راغب اصفهانی، حالت اول را سخت تر از حالت دوم می داند.۹

صدرالمتألّهین بر این باور است كه وقتی روح پیامبر به عالم ملائكه، یعنی عالم وحی ربّانی، صعود می كند كلام خدا، یعنی اعلام حقایق را در مقام «قاب قوسین او ادنی»، كه مقام قرب الهی و مقعد صدق است، استماع می نماید. وحی در اینجا عبارت از كلام حقیقی ربّانی است. هم چنین وقتی روح پیامبر با ملائكه علیین ارتباط برقرار ساخت، صدای قلم و القای كلام آنان را خواهد شنید; كلام آنان همان كلام خداست كه بر قلوب آنان نازل گشته است.

درباره سیر دوم می نویسد: «در هنگام وحی حس ظاهری پیامبر به جانب فوق جذب می شود و صورتی از واقع برایش تمثل خواهد یافت (كه این صورت ها و تمثلات واقعیت دارند و از احلام و خیالات باطله نیستند.) بنابراین، فرشته با صورتی محسوس برای پیامبر تمثل می یابد تا تاب تحمل مشاهده آن را داشته باشد. پس پیامبر فرشته را به صورتی غیر از صورت واقعی و نفس الامری خود مشاهده می كند; زیرا موجودی مجرد و امری وقتی به عالم خلق تنزّل و تجلّی نمود موجودی خلقی و محدود خواهد شد و به همین جهت به صورت موجودی خلقی مشاهده می شود و كلامش مسموع می گردد، با اینكه در مراحل عالی تر وحی، معقول بوده و گاهی به صورت لوحی مكتوب مشاهده می شود. بنابراین، فرشته وحی و كلام و كتاب او از جهان غیب و باطن به مشاعر حسی و قوای مدركه پیامبر نزول می كنند، لیكن این تنزل به معنای انتقال و تجافی فرشته از مقام خود نیست، بلكه به معنای حركت و نزول پیامبر از نشأت باطن به سوی نشأت ظاهر است، برخلاف سیر اول او كه از عالم شهادت و حس به عالم غیب داشت.»۱۰

ابن خلدون نیز كیفیت دریافت وحی را سیر پیامبر از عالم ظاهر به باطن و مجردات می داند. وی می نویسد: «فوق این عالم بشری عالم روحانیت و ملائكه است. نفس انسان این استعداد را دارد كه از جنبه بشری منسلخ شود و به عالم فرشتگان كه فوق این عالم است صعود نماید و در لحظه ای از لحظات در زمره ملائكه قرار گیرد، علوم و معارف را از آن عالم بگیرد و دوباره به صورت بشری خویش باز گردد و آنچه را از عالم مافوق گرفته است به مردم ابلاغ كند. معنای وحی و خطاب فرشتگان نیز همین است.»۱۱

این رهیافت برای كیفیت نزول قرآن، امكان وحی را از نظر عقلی راهوار می سازد; چرا كه انسان دارای دو ساحت وجودی است: ساحت جسم و ساحت روح. انسان با پرورش روح و قدرتمند شدن نفس و دوری از كدورت معاصی دارای نور معرفت و ایمان به خدا می شود و به ذات اقدس ربوبی و عالم ملكوت مرتبط می گردد.

● نزول وحی و حالت های پیامبر

نزول وحی بر پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله)حالت های خاصی برای آن حضرت ایجاد می كرده است. وحی همان گفتار الهی است كه سنگینی خاص خود را دارد; خداوند می فرماید: (إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیكَ قَوْلا ثَقیلا) (مزمّل: ۵); ما گفتار سنگینی بر تو القا می كنیم.

بدون تردید، منظور از «قول ثقیل» قرآن است.۱۲ قرآن از آن روی كه كلام خداوند است و از ساحت مقدّس و كبریایی او گرفته شده، تنها نفس پاكیزه كه از هر آلودگی دور است و جز با خدای سبحان ارتباطی ندارد شایستگی دریافت آن را خواهد داشت.

این كتاب گران بها دارای ظاهر، باطن، تنزیل، تأویل۱۳ و تبیان۱۴ هر چیزی است و سنگینی آن از حالات پیامبر ـ حالتی شبیه بی هوشی كه در روایات نقل شده است ـ فهمیده می شود.

این كتاب حقایقی را در بردارد كه تحقق آن ها بسیار سنگین است: (لَو أَنزَلنا هذا القُرآنُ علی جبل لرأیته خاشعاً متصدعاً من خشیهٔ اللّه و...) (حشر: ۲۱)

آری، آیات قرآن از نظر محتوا، وعده و وعیدها، تحمل بر قلب ها، فرامین و برنامه های عبادی، سیاسی و اخلاقی، تبلیغ و مشكلات رساندن آن برای مردم و... بسیار سنگین و با عظمت است و دریافت آن به آسانی تحقق نمی پذیرد، اگرچه از نظر قرائت و تلاوت زیبا و دلنشین است.

در روایت های گوناگونی حالت های پیامبر از نظر سنگینی آیات بیان شده است; از جمله حالت غشیان و بی هوشی، تغییر چهره مبارك و عرق كردن حتی در فصل سرما. این حالات هنگامی به حضرت دست می داده است كه جبرئیل واسطه نبوده و پیامبر وحی را مستقیماً از ناحیه خداوند متعال دریافت می كرده است. به برخی از روایات اشارت می رود:

۱) هشام بن سالم از امام صادق(علیه السلام)نقل می كند كه فرمود: وقتی كه به پیامبر اكرم(صلی الله علیه وآله) وحی نازل می شد اگر جبرئیل(علیه السلام)واسطه بود، پیامبر(صلی الله علیه وآله)می فرمود: «این جبرئیل است و چنین می گوید» و اگر جبرئیل نبود و وحی مستقیم به آن حضرت نازل می گشت برای پیامبر غشیان و بی هوشی عارض می شد; زیرا در این وقت وحی بر حضرت سنگین بود.۱۵

۲) از زراره نقل شده است كه به امام صادق(علیه السلام) گفت: فدایت شوم آن غشیان و بی هوشی چه بوده است كه بر رسول خدا(صلی الله علیه وآله)عارض می گشت؟ فرمود: آن در صورتی بود كه بین خدا و رسولش واسطه ای نبود و خداوند خود را برای پیامبرش تجلّی می كرد. سپس فرمود: ای زراره! این همان نبوّت است. در این وقت امام(علیه السلام)حالت خضوع و خشوعی به خود گرفت.۱۶

۳) در روایتی آمده است: «دریافت وحی چنان بر پیامبر(صلی الله علیه وآله)سنگین بود كه حتی در فصل سرما عرق می كرد و بر صورتش جاری می گشت.» و نیز «رنگ صورتش تغییر می كرد و سرش فرود می آمد.»۱۷

در عصر رسالت برخی افراد مغرض با مشاهده این حالت پیامبر(صلی الله علیه وآله)، آن حضرت را متهم به جنون یا حالت هایی مانند آن می كردند. در عصر حاضر نیز برخی از مستشرقان همین راه را ادامه داده و با این اتهام سست درصدد تضعیف قرآن كریم برآمده اند. برخی گفته اند: پیامبر مبتلا به بیماری صرع بوده است۱۸ و آنچه به نام وحی و حالت غش برای پیامبر(صلی الله علیه وآله)نقل شده است همان «صرع» می باشد كه وقتی به هوش می آمد چیزی بر مردم تلاوت می كرد به گمان آن كه بر او از جانب پروردگارش وحی شده است!۱۹ برخی نیز حالت غش را همان حمله هیستری دانسته اند!۲۰

حسین علوی مهر

پی نوشت ها

۱ـ ر.ك: راغب اصفهانی، مفردات فی غریب القرآن، ماده نزل / ابن فارس، مقائیس اللغه.

۲ـ ر.ك: حسن مصطفوی، التحقیق فی كلمات القرآن، ماده نزل، ج ۱۲، ص ۸۲.

۳ـ همان، ج ۱۲، ص ۸۷ و ۸۸.

۴ـ سید محمدحسین طباطبائی، المیزان، ج ۲، ص ۱۲ ـ۱۶ و ج ۱۸، ص ۸۲ـ ۸۸ و ج ۱۳، ص ۱۴۰ ـ ۱۴۱.

۵ـ ابراهیم امینی، وحی در ادیان آسمانی، ص ۶۵ـ۶۷.

۶ـ جلال الدین سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۱۱۵، نوع شانزدهم (مسئله دوم) / زرقانی، مناهل العرفان، ج ۱، ص ۳۴.

۷ـ محمدتقی مصباح، قرآن شناسی، جلد اول، ص ۳۲.

۸ـ جلال الدین سیوطی، پیشین، ج ۱، ص ۱۲۱ (چهار جلدی).

۹ـ همان، و نیز ر.ك: راغب اصفهانی، مقدمه جامع التفاسیر، ص ۸۵.

۱۰ـ صدرالمتألهین، مفاتیح الغیب، ص۳۶،ونیز جزء دوم از سفر سوم،ص۲۷.