چرا مقدار دیه در ماه های حرام, بیشتر می شود

شكی نیست كه هر جرمی از هر مجرمی با عمد و اختیار, استحقاق جریمه و مجازات را دارد و از سوی دیگر, همه مجرمان, یكسان نیستند و بدون شك, شرایط زمانی, مكانی, روانی و ویژگی های دیگر آنها تفاوت دارد

● افزایش دیه در ماه‏های حرام‏

شكی نیست كه هر جرمی از هر مجرمی با عمد و اختیار، استحقاق جریمه و مجازات را دارد و از سوی دیگر، همه مجرمان، یكسان نیستند و بدون شك، شرایط زمانی، مكانی، روانی و ویژگی‏های دیگر آنها تفاوت دارد.

به همین دلیل، امروزه در تمام قوانین جهان، اموری را با عنوان عوامل تشدید و تخفیف، در كنار قوانین كیفری و جزایی قرار می دهند؛ مثلاً بیماری روانی را عامل تخفیف و تكرار در جرم را عامل تشدید می‏دانند.

اسلام نیز از چهارده قرن پیش، عوامل تشدید و تخفیف را به صورتی جامع و جالب، هم در مجازات‏های دنیوی و هم در مجازات‏های اخروی، پیش‏بینی كرده است. در یك بررسی ساده، معلوم می‏شود كه در اسلام، عوامل تخفیف از عوامل تشدید، بیشترند و این به خاطر آن است كه اساس دین اسلام، بر رحم و عاطفه و هدفش، مهرورزی و هدایت است.

یكی از عوامل تشدید مجازات در اسلام، مكان و زمان جرم است؛ چنانچه جرمی در مكه مكرمه رخ دهد، مجازات، به علت قداست مكان مكه مكرمه، شدیدتر است. همچنین مجازات در ماه‏های حرام (ذی‏قعده، ذی‏حجه، محرم و رجب)، به علت قداست آنها، بیشتر است.(۱)

این نوع مجازات، به خوبی نشان می‏دهد كه اهمیت جرم، تنها مربوط به جنبه ذاتی آن نیست؛ بلكه خصوصیات زمانی و مكانی، كاملاً در آن موثر است.

از سوی دیگر، بدیهی است كه اگر كسی حرمت اماكن و زمان‏های مقدس را نگه نداشت، مشخص می‏شود كه روح طغیان‏گری و جسارت او بیشتر است و چنین فردی، ضرر و خطرش برای جامعه، بیشتر است.

در آیات متعددی از قرآن كریم، به مسئله حرمت و قداست این چهار ماه، پرداخته شده است. به نمونه‏های زیر توجه كنید:

«در این چهار ماه، جنگ نكنید؛ امّا اگر به شما تعدّی شد، حق مقابله به مثل برایتان محفوظ است».(۲)

«حرمت و پاسداشتِ این چهار ماه را با حلال دانستن خشونت و جنگ، از بین نبرید».(۳)

«اساسِ احترام و عظمت این چهار ماه، منشأ الهی داشته، از اراده او برخاسته است».(۴)

«اگر توصیه‏هایی را كه گفته شد، رعایت نكنید، در واقع، به خودتان ظلم كرده‏اید».(۵)

صرف نظر از سایر مفاهیمی كه در این آیات وجود دارد، منظور واقعی این آیات، آن است كه بشر را متوجه حرمت و عظمتِ زمان (در قالب این چند ماه) كرده، به او بگوید كه فایده این ارج‏گذاری‏ها، به خودت برمی‏گردد. علاوه بر این، همان طور كه حفظ حریم‏ها، شایسته قدردانی و ثواب است، طغیان‏گری‏ها و هنجارشكنی‏ها هم، مجازات در پی دارد.

● حكمت‏ها و عوامل حكم‏

۱) اراده انسان بر كردارش اثر می‏گذارد. خود اراده نیز از ذهنیت‏ها تبعیت كرده، اثرپذیری می‏كند. وقتی این تفكر در جامعه حاكم باشد كه قتل، حرام و مستحق مجازات (دیه) است، دیگر به این زودی‏ها، به حریم خون و حیاتِ انسان‏ها، تعرض نمی‏شود و اكثریت افراد تلاش می‏كنند تا خویشتن‏داری كنند و متعرض جان و حیات دیگران نشوند. حال اگر این ذهنیت و تفكر، شدت بیشتری پیدا كند و افراد دریابند كه در بعضی زمان‏ها - مثل چهار ماه حرام - و در برخی مكان‏ها - مثل مكه - این مجازات، تشدید می‏شود، خود به خود، اراده‏ها بیشتر كنترل می‏شود و سعی مضاعفی در خویشتن‏داری و رعایت احتیاط می‏شود. بنابراین، شدت حكم دیه در ماه‏های حرام، موجب تشدید مراقبت‏های روانی شده، با ایجاد تعادل ذهنی، روانی و كرداری، آمار قتل، جنایت، دعوا و بی‏احتیاطی، كاهش می‏یابد. بنابراین، حكم دیه، به اهرمی بازدارنده در برابر غضب‏ها، خطاها و هنجارشكنی‏ها تبدیل می‏شود.

در تفسیر آیه ۲ سوره مائده، چنین آمده است: «مواظب باشید تا با زنده كردنِ ذهنیت‏های منفی (و هر چند واقعیت‏دار)، زمینه‏های سوق به تعدی و انتقام پدید نیاید و شما به جای این كه دست به هم بدهید تا از همدیگر انتقام بگیرید، باید دست اتحاد در راه نیكی‏ها و تقوا به یكدیگر بدهید؛ نه این كه به پشتیبانی از هم، آن هم به قصدِ همكاری‏های شرارت‏بار و دردسرساز بپردازید».(۶)

۲) یادآوری حرمت و احترامِ زمان و توصیه به عدم جنگ‏طلبی و استمرار به جنگ و سرانجام، تهدید به مضاعف شدنِ مجازات دنیوی و اخرویِ در این مناسبت‏ها، بسترسازی برای آتش‏بس در جنگ‏های بین‏المللی و درگیری‏های داخلی است. به بیان دیگر، ساز و كار یاد شده، روش اسلام برای دعوت به آرامش و صلح در سطح كلان (بین كشورها) و خُرد (میان مردم و خرده‏فرهنگ‏ها) است و این مضاعف شدنِ دیه، روشی برای جلوگیری از جنگ، از طریق راهبردهای مالی است.

۳) ارج‏گذاری به حرمت ماه‏های حرام و اتخاذ روش حقوقی - مالی ویژه، تلاش در جهتِ پاسداشتِ آداب و رسوم صحیحی است كه ریشه در وحی داشته، در بین مردم نهادینه شده، جزء فرهنگ آنها شده است؛ زیرا این ماه‏ها از دیرباز، حرمت داشته‏اند. بعضی از مفسران، تحریم جنگ در این چهار ماه را از زمان حضرتِ ابراهیم علیه‏السلام می‏دانند؛ چنان كه در عصر جاهلیت عرب نیز این حرمت به عنوان یك سنت، به قوت خود باقی بود؛ هر چند آنها طبقِ امیال و هوس‏های خود، گاهی جای این ماه‏ها را تغییر می‏دادند؛ ولی در اسلام، این حكم، همواره ثابت و تغییرناپذیر است. از برخی روایات استفاده می‏شود كه تحریم جنگ در این چهار ماه، علاوه بر آیین حضرت ابراهیم علیه‏السلام، در آیین یهود، مسیح و سایر آیین‏های آسمانی نیز بوده است.(۷) به این ترتیب، روشن می‏شود كه پیش‏بینی افزایش دیه قتل‏ها، راهكاری برای حفظِ سنت‏های حسنه و مصلحت‏آفرین است.

۱. طبق تصریح روایات و نظر فقیهان، كسی كه در ماه حرام مرتكب قتل شود، موظف است تمام مقدار دیه‏ای را كه در سایر ماه‏ها پرداخت می‏شود، پرداخت كند و علاوه بر آن، به مقدار یك سوم دیه نیز بر آن بیفزاید و دو ماه پی در پی از ماه‏های حرام را نیز روزه بگیرد؛ شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج ۱۹، ص ۱۴۹.

۲. بقره، آیه ۱۹۴.

۳. مائده، آیه ۲.

۴. همان، آیه ۹۷.

۵. توبه، آیه ۳۶.

۶. تفسیر نمونه، ج ۴، ص ۲۵۰،

۷. تفسیر نمونه، ج ۷، ص ۴۰۵