مراسم سوگواری زنان عرب(لطم‏زنی)

فروغ قجایلگی

با مراجعه به تاریخ و بررسی فرهنگ و آداب و رسوم ملل گوناگون مشاهده‏ می‏شود زنان به دلیل نقش گسترده‏ای که‏ در زندگی اجتماعی داشته‏اند بخشی از میراث فرهنگی و تمدن قوم خویش را حفظ کرده و به این ترتیب سنت‏ها و آداب و رسوم اجتماعی را به دوره‏های بعد انتقال‏ داده‏اند.از جمله مراسمی که با نام «لطم‏زنی»که زنان عرب ایران به عنوان‏ مراسم سوگواری برمی‏داشته و دارند و در جنوب ایران پس از قرن‏ها هنوز متداول‏ است.
دایره‏ای از زنان مصمم در این آئین‏ گرد هم آمده و یک‏صدا،همدل،همنوا،و همدرد رو به آسمان عشق می‏طلبند و ماتم‏سرایی می‏کنند،پریشان‏خاطر و سوگوار اما پر از وجد و اختیار،در سوگ اسطوره‏ای‏ جمع‏اند که عشق او شهره‏ی تاریخ است. این آئین عاشورایی شور و عشق حرف اول‏ میدان را می‏زند.و از این شور و وجد چنان‏ وحدت و هماهنگی بر دایره نمایانگر است‏ که کیفیت تصویری را به منتهای خود می‏رساند و زیبایی عناصری چون فرم، ریتم،موسیقی در این سوگواری به تصورانسان شکلی دیگر می‏بخشد.
این مراسم مخصوص زنان عب است‏ که بیشترین جمعیت عرب‏نشین کشور ما در جنوب‏غربی(خوزستان)را تشیکل‏ می‏دهد.در ضمن زنان عرب کربلایی‏ مقیم پایتخت-لطم‏زنی را با اندکی تفاوت‏ برگزار می‏کنند.
با توجه به اینکه این آئین ریشه در تاریخ مذهب کشور ما نیز دارد.از لحاظ پیشینه تاریخ مذهبی لطم زدن همپای‏ تعزیه است.آن زمان که تعزیه ارج و قربی‏ داشت و از طرف دولت حمایت می‏شد زنان‏ نیز با انجام مراسم تعزیه‏خوانی و لطم‏زنی‏ خود را در ماتم بزرگ‏مردان تاریخ عاشورا سهیم می‏دانستند و به اجرا این مراسم‏ می‏پرداختند.لطم در لغتنامه دهخدا به این معانی آمده است:طپانچه زدن،بر رخسار و اندام زدن،سیلی زدن،پنجه بر روی زدن، در فرهنگ جامع عربی به فارسی‏ احمد سیاح به معنی لطمه زدن،طپانچه‏ زدن به یکدیگر،در فرهنگ لغت معین نیز به‏ همین معنی آمده است.در هیچ‏کدام از فرهنگ‏های لغات فوق الذکر از اینکه لطم‏ یک آیین باشد مطلبی عنوان نشده است. این آیین باشد مطلبی عنوان نشدهاست. این آیین ریشه در فرهنگ اعراب دارد ولی‏ متأسفانه در کتاب‏های مربوط به تاریخ‏ تمدن‏های مرتبط به فرهنگ اعراب‏ (جرجی زیدان،گوستاو لوبون،عز الدین؟) هیچ مطلبی در این‏باره نشده است؛ تا بدین‏وسیله هویت اصلی این مراسم‏ مشخص شود و معلوم گردد که این رسم‏ اجتماعی متعلق به کدامیک از اعراب آسیایی یا آفریقایی است.به احتمال این‏ مراسم ریشه در آیین سوگواری زنان عرب‏ باستان داشته است،که در به خاکسپاری‏ مردگانشان انجام می‏دادند دلیل مستند اینکه‏ لطم‏زنی تنها مختص دهه‏ی عاشورا نیست و ما شاهد اجرای این آئین سوگواری در عزاداری‏های غیر مذهبی و عمومی نیز هستیم،وجه مشترک این آیین در دهه‏ی‏ عاشورا با دیگر گونه‏های عزاداری از لحاظ شکل و فرم و وجه تمایز آنها در مضمون‏ است.در ماتم عاشورا تأکید بر واقعه کربلاست‏ و همچنین نوحه و مرثیه برای شهدای عاشورا خوانده می‏شود،توضیح اینکه در وفات و شهادت ائمه معصومین(ایام فاطمیه،شهادت، وفات رسول اکرم(ص)و...)مراسم‏ لطم‏زنی انجام می‏گیرد.ولی در عزای‏ (به تصویر صفحه مراجعه شود(عمومی لطم‏زنی با یک عنوان و ساده‏تر برگزار می‏گردد که مربوط به متوفی است.
نوحه‏ها و مصیبت‏هایی که در دهه‏ی‏ عاشورا در مراسم لطم‏زنی خوانده می‏شود بدین قرار است:
شب اول و دوم،ورود حضرت امام‏ حسین(ع)به کربلا.شب سوم،روضه حر. شب چهارم،حضرت فاطمه صغری که به‏ دلیل بیماری نتوانست به کربلا برود و در مدینه ماند.شب پنجم مسلم بن عقیل که‏ یکی از یاران امام حسین(ع)بود.شب‏ ششم،اولاد مسلم.شب هفتم،حضرت‏ عباس.شب هشتم،حضرت قاسم.شب‏ نهم،علی اکبر و علی اصغر.شب دهم، مخصوص آقا ابا عبد الله حسین شهید تاریخ.
اجرای این مراسم به این شکل است‏ که ابتدا مجلس با صلوات برای سلامتی‏ همه شرکت‏کنندگان،شهدا،مسلمین، جوانان،بانی مجلس و ائمه معصومین‏ شروع می‏شود.
سپس ملایه‏1شروع به نوحه‏خوانی‏ می‏کند.شرکت‏کنندگان همه نشسته‏اند و مصرعی از نوحه را تکرار می‏کنند و بلافاصله صوت احا احا احا که یک صوت‏ سوگواری است مثل واویلا با ریتمی جدا از ریتم نوحه می‏خوانند و بر سینه می‏کوبند. در ضمن خواندن نوحه‏ها و مصیبت‏ها ملایه با دست زدن و یا بر کتاب زدن ریتم‏ و آهنگ جمیعت را کنترل می‏کند.اگر جمعیت زیاد باشد ریتم را چند نفری کنترل‏ می‏کند ولی اگر کم باشد یک نفر یا دو نفر ریتم را کنترل می‏کند.سپس طبق ترتیب‏ شب‏های محرم مصیبت خوانده می‏شود. آنگاه پس از مصیبت احادیثی از ائمه و رسول اکرم ذکر می‏شود.
بعد از ذکر احادیث جمعیت به پا می‏خیزد و برای مراسم لطم‏زنی آماده‏ می‏گردد.ملایه شروع به خوانده نوحه که‏ متفاوت با نوحه‏ی قبلی است می‏کند و حاضرین دوبه‏دو روبه‏روی هم می‏ایستند و هنگام لطم بر پیشانی و سر یک بار به‏ طرف راست و یک بار به چپ برمی‏گردند.
معمولا آنهایی که لطم می‏کنند با صوت جواب می‏دهند و سایر شرکت‏کنندگان‏ بیتی از نوحه را تکرار می‏کنند.این مرحله‏ از مراسم لطم‏زنی را«فزاعیه»(حد وسط کند و تند)،از لحاظ ریتم و اجرا می‏گویند. قابل ذکر است اصطلاحاتی که برای‏ مراحل لطم‏زنی به کار می‏رود در رابطه با ریتم اجرایی و موسیقایی مراسم است.2 نکته دیگر این‏که مرحله«فزاعیه»را بیشتر زنان مسن و پیران و بزرگان انجام‏ می‏دهند.زیرا این مرحله درجا و ایستاده‏ انجام می‏گیرد و نیاز به فعالیت زیاد ندارد. پوشش در این بخش از مراسم اختیاری‏ است.در یکی از مراحل لطم‏زنی زنان‏ سوگوار الزاما بدون پوشش سر هستند و حرکت موی سر اصلی‏ترین عنصر ان‏ مرحله است.
سپس مرحله«ثکیله»(خیلی کند) شروع می‏گردد.دایره شکل می‏گیرد.در این مرحله اکثر سوگواران زنان جوان‏ هستند و دختربچه‏ها در وسط دایره بزرگان، دایره‏ای کوچک را تشکیل می‏دهند.دایره‏ از طرف راست می‏چرخد،ابتدا یک قدم‏ برداشته می‏شود،آنگاه سر و نیم‏تنه به‏ داخل و پایین دایره می‏آید،و با ریتمی که‏ در بدن است موها به سمت داخل دایره‏ پریشان می‏شود.سپس سر و نیم‏تنه به‏ بالا می‏رود و قدمی دیگر به طرف راست‏ برداشته،هنگام بالا آدمن صوت احا احا احا گفته می‏شود و با دو دست بر گونه لطم‏ می‏کنند.در«مربعه»گاهی جابه‏جایی افراد صورت می‏گیرد.افرادی که خسته شده‏اند از مراسم خارج می‏شوند و عده‏ای دیگر جای آنها را می‏گیرند.البته در هرمرحله‏ می‏توان وارد مراسم شد البته در هرمرحله‏ می‏توان وارد مراسم شد ولی اکثرا این‏ مرحله را انتخاب می‏کنند،به دلیل اینکه‏ دایره از حرکت ایستاده و تعویض به راحتی‏ انجام می‏پذیرد.در مربعه دو نفر با فاصله و رودررو وارد دایره می‏شوندو بر پیشانی‏ لطم‏زنی می‏کنند.دوبار به طرف راست و یکبار به طرف چپ می‏روند و در برگشت‏ هم از طرف چپ عکس جهت جاها را عوض می‏کنند.ریتم اجرایی و موسیقایی‏ این مرحله ریتمی تند است.
هوسه(شور زیاد)آخرین مرحله از مراسم لطم‏زنی است.این مرحله طبق‏ گفته‏های ملایه بر اساس توانایی جمع‏ انجام می‏گیرد.یعنی اگر جمع شور و عشق‏ داشتند ادامه می‏دهند و گرنه در همان‏ مرحله مربعه به انتها می‏رسد.در این قسمت ملایه ابتدا چهار بیت مصیبت‏ می‏خواند،سپس یک بیت نوحه با ریتم‏ می‏خواند،سپس یک بیت نوحه با ریتم‏ «فزاعیه»تند خوانده می‏شود.و جمعیت‏ همان‏طور که بر سر خود می‏کوبند این بیت‏ را تکرار می‏کنند.تقریبا چهار بیت مصیبت‏ چهار بار خوانده می‏شود و جمعیت هربار بیت نوحه را تکرار می‏کنند. بیت آخر نام حسین(ع)است. جمعیت همان‏طور که بر سر می‏زنند و به‏ طرف بالا می‏جهند این بیت را بارها تکرار می‏کنند. در آخر مراسم دعا و سلام گفته‏ می‏شود.که البته دعا و سلام نیز هرکدام‏ ریتمی جداگانه دارد.جمعیت در این‏ قسمت مراسم ابتدا رو به قبله دارد و سپس‏ به راست و چپ قبله می‏چرخد.
پاورقی‏ها:
(1)-ملایه،زن است.در فرهنگ لغت‏ دهخدا ملا قلب استاد،معلم خواه مرد باشد یا زن.عالم و درس‏خوان و فاضل هرکس را که‏ مرد خواندن و نوشتن داشته باشد ملا گویند.در مراسم لطم‏زنی زنان عرب:ملایه،زنی است‏ که نوحه‏ها و مصیبت‏ها را می‏خواند و مجلس را می‏گرداند.که معمولا همراه دارد.همراهان او شاگردانش هستند که در اجرای مراسم به او کمک می‏کنند.
(2)-اصطلاحات مراحل لطم‏زنی بدین قرار است:فزاعیه،ثکیله،مربعه،هوسه-توضیحی‏ که برای این واژه داده شد معنی لغوی نیست‏ بلکه در هربخش از این مراحل نوحه‏ها و مصیبت‏ها و چرخش دایره،لطم‏زنی بر اساس‏ ریتم است.
*این مقاله اولین بار در شماره 30-40 مجله کتاب ماه هنر  و در آذر و دی 1380 به چاپ رسیده و برای تجدید انتشار به انسان شناسی و فرهنگ ارائه شده است.