دیل ف. ایکلمن و مردم شناسی مسلمانان خاورمیانه

پیمان اسحاقی

دیل ف. ایکلمن (Dale F. Eickleman) استاد مردم شناسی در کالج دارثموث/آمریکا از برجسته ترین متخصصان مسائل اجتماعی و فرهنگی خاورمیانه به شمار می رود که سال ها به پژوهش درباره ابعاد مردم شناختی رفتار فرهنگی مسلمانان خاورمیانه، خصوصا مسلمانان عمان و مراکش پرداخته است. او به همراه مردم شناسانی چون ارنست گلنر (Ernest Gellner) و کلیفورد گیرتز  (Cliford Geertz) از جدی ترین متخصّصان بررسی اسلام در جهان معاصر از نقطه نظری فرهنگی- مردم شناختی به شمار می رود.

تحصیلات درخشان این دانشمند پرکار با شرکت در دوره تابستانی آموزش زبان فرانسه در دانشگاه شیکاگو در سال 1961 آغاز کرد. در سال 1964 از کالج دارثموث مدرک کارشناسی خود را در رشته مردم شناسی  دریافت نمود. در تابستان همان سال با دریافت بورسیه در دوره تابستانی آموزش زبان عربی در دانشگاه هاروارد/آمریکا شرکت کرد. ایکلمن برای تکمیل دانش خود در زمینه زبان عربی، تابستان سال 1966 را در دانشگاه آمریکایی قاهره/مصر به تحصیل زبان عربی پرداخت. در سال 1967 موفق شد تا مدرک کارشناسی ارشد خود را در رشته مطالعات اسلامی از دانشگاه مک گیل/کانادا دریافت کند. در تابستان همان سال بار دیگر در دوره تابستانی آموزش زبان عربی و این بار در دانشگاه یوتا/آمریکا شرکت کرد. در سال 1968 دومین مدرک کارشناسی ارشد خود را در رشته مردم شناسی از دانشگاه شیکاگو/آمریکا اخذ کرد و آنگاه در سال 1971 موفق به اخذ درجه دکترا در رشته مردم شناسی از همان دانشگاه گردید. 

پروفسور ایکلمن تدریس دانشگاهی خود را در سال های 1973 تا 1974 با فعالیت دانشگاهی پسا دکترا  در «کمیته مطالعه جوامع جدید » در دانشگاه شیکاگو/آمریکا آغاز کرد. او از سال 1971 تا 1978 استادیار مردم شناسی، از سال 1978 تا 1985 دانشیار مردم شناسی و از سال 1985 تا 1989 استاد مردم شناسی در دانشگاه نیویورک/آمریکا بود. او از سال 1989 به کالج دارثموث آمد و استادی در رشته مردم شناسی و روابط انسانی را برعهده گرفت. در سال 1994 تا 1955 یکی از کسانی بود که کرسی «برنامه آسیایی» را در این دانشگاه بر عهده داشت؛ همچنان که در سال 1995 تا 1996 به تنهایی این کرسی را بر عهده گرفت. ایکلمن در سال های 1997 تا 2000 کرسی مردم شناسی این کالج را بر عهده داشت. 
پژوهش های میدانی ایکلمن در میان مسلمانان خاورمیانه در اواخر دهه هشتاد میلادی در عمان آغاز شد. او در دو ماه می و سپتامبر سال 1978 در عمان پیرامون نمادهای تمایزیابی اجتماعی به تحقیق پرداخت. او از ماه اوت  1979 تا ژانویه 1981 درباره «اقتصاد سیاسی معنا در جامعه معاصر» در عمان مشغول به تحقیق بود. از سپتامبر تا دسامبر سال 1982 درباره «کار، اقتصاد و جامعه در سواحل عمان» به تحقیق مشغول شد و در سال 1991 درباره « بازاندیشی سنت و جامعه در مراکش» تحقیق کرد. او این پروژه را در سال های 1992 تا 1994 با عنوان «تاریخ نگاری و مردم شناسی : سنت و جامعه در مراکش » ادامه داد. ایکلمن در سال های 1975 تا 1983 دبیری بخش نقد کتاب را در بولتن انجمن مطالعات خاورمیانه بر عهده داشت. همچنین از سال 1983 تا 1987 عضو هیئت تحریریه مجله بین المللی مطالعات خاورمیانه (International Journal of Middle East Studies) بود. او در سال 1982 به همراه برخی دیگر از دانشمندان «کمیته مشترک مطالعه مقایسه ای جوامع مسلمان» را تشکیل داد و تا سال 1988 در این کمیته عضویت داشت. ایکلمن از سال 1983 تا 1989 عضو هیئت مدیره «انجمن آمریکایی مطالعات یمنی» بود. از اکتبر 2000 تا جولای 2001 در «موسسه مطالعات پیشرفته برلین» درباره «دگرگونی آتی در جهان اسلام» به تحقیق پرداخت و در سال 2001 از گردانندگان اصلی برنامه اصلی کارگروه دانشمندان جوان اروپایی- آمریکایی برای تحقیق درباره «حوزه عمومی و هویت های اسلامی» به شمار می رفت. وی از سال 1983 تا سال 1986 عضویت و در سال 1990 ریاست «انجمن مطالعات خاورمیانه آمریکای شمالی»  (Middle East Studies Association of North America) را بر عهده داشت. او از سال 2006 تاکنون ویراستار علمی مجموعه کتاب های «مطالعات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی خاورمیانه» که از سوی انتشارات بریل منتشر می شود، بوده است. 
پروفسور ایکلمن از سال های ابتدایی تدریس در مجامع دانشگاهی، موفق به دریافت جوایز علمی متعدد برای مطالعات و تحقیقات علمی گردید که از آن میان می توان به دریافت جایزه برای تحقیق درباره نقش نخبگان دانش آموخته در یک شهر اسلامی در مارس سال 1975 از دانشگاه نیویورک اشاره کرد. او تا به امروز موقعیت های دانشگاهی بسیار  بالایی را از آن خود کرده که از آن جمله می توان به سخنران آغازگر کنفرانس ها بسیاری در زمینه خاورمیانه و اسلام شناسی اشاره داشت. علاوه بر آن وی پروژه های علمی متعددی را در اقصی نقاط جهان، با حمایتهای مالی سازمان های گوناگون، به انجام رسانیده است.
پروفسور ایکلمن به زبان های عربی (با لهجه عمانی و مراکشی) و فرانسه تسلط دارد و به زبان های اسپانیایی و آلمانی در حد بالایی آشناست. از حوزه های پژوهش وی می توان به نظریه مردم شناختی و مطالعه جوامع پیچیده، مردم شناسی اسلام و خاورمیانه، مردم شناسی دانش، شفاهی گری، سواد، «شیئی شدن» تصور دینی، تاریخ در تحلیل مردم شناختی، قدرت سیاسی، مشروعیت و نمادگرایی قدرت اشاره کرد. وی همچنین در بسیاری از مجامع و انجمن های علمی عضویت داشته که در آن میان می توان به سمینار روان شناسی روابط آمریکا- شوروی در سال های 1986 تا 1987 در دانشگاه کلمبیا/آمریکا، سمینار خاورمیانه در سال های 1985 تا 1989 در دانشگاه کلمبیا/آمریکا، انجمن بریتانیایی مطالعات خاورمیانه، انجمن مردم شناسی آمریکا، انجمن مطالعات خاورمیانه آمریکای شمالی و موسسه سلطنتی مردم شناسی اشاره کرد. ایکلمن مدرسی فعال و پرکار نیز بوده است. او در سطح کارشناسی به تدریس مبانی مردم شناسی، ادیان و نگاهی جهانی، ساختار اجتماعی، تعلیم و تربیت به عنوان نظامی فرهنگی، زبان/استعاره و سبک در مطالعه جامعه(سمینار علوم انسانی)، مشروعیت سیاسی در جوامع سنتی، تاریخ و مردم شناسی، رهایی و انقلاب، اندیشه و تغییر در خاورمیانه، مردم شناسی سیاسی، سیاست/اسلام و قرارداد اجتماعی مدرن، تعصب و جامعه مدنی در خاورمیانه و آسیا، دین/خرد و انقلاب در شمال آفریقا، پنهان داری و دروغگویی در سیاست، جوامع علمی و جامعه، رویکردی مردم شناختی به اسلام پرداخته است. او در دوره کارشناسی ارشد و دکترا نیز دروسی چون مردم شناسی جهان اسلام، مردم شناسی و تاریخ، تعلیم و تربیت و مدرنیزاسیون، روشنفکران و نخبگان دانش آموخته، باور/ نمادها و تجربه: سرشت تغییر فرهنگی، نظریه و اجرای مردم شناسی اجتماعی، مردم نگاری : نظریه و اجرا، نظریه مردم شناختی، جزیره العرب (سمینار)، اعراب : ادراک اقتدار دولتی (سمینار)، مردم شناسی مورخان (سمینار علوم انسانی)، نظام های سیاسی و نیز جوامع پیچیده را تدریس کرده است. 
او تاکنون 9 کتاب به چاپ رسانده است که برخی از کتابهای او به عربی، اسپانیایی، اندونزیایی، بلغاری، اوکراینی و ایتالیایی ترجمه شده اند. او خود یک کتاب را از عربی به انگلیسی ترجمه کرده و بیش از 50  مقاله در کتابهای تالیف گروهی منتشر نموده است. وی همچنین ده ها مقاله در نشریات معتبر علمی جهان به چاپ رسانده است. از کتابهای او می توان به «اسلام مراکشی : سنت و جامعه در مرکزی زیارتی»  (1976)، «خاورمیانه: رویکردی مردم شناختی» (1981)، «دانش و قدرت در مراکش: آموزش یک فرد برجسته قرن بیستمی» (1985)، «مسافران مسلمان: زیارت، مهاجرت و تصور دینی» (ویرایش علمی با همکاری جیمز پیسکاتوری) (1990)، «مسلمانان مرزنشین روسیه: ابعادی جدید در تحلیل میان فرهنگی» (1993)، «سیاست مسلمانان» (1996)، «رسانه های جدید و جهان اسلام: حوزه عمومی در حال ظهور» (ویرایش علمی با همکاری جون اندرسون (1999)، «اسلام عمومی و خیر عمومی» (ویرایش علمی با همکاری آرماندو سالواتوره) (2004)، می توان اشاره کرد.