انگره مئنیو ، اهریمن

بهار مختاریان

Ahriman صورت فارسی میانه و نو از اوستایی "انگره ﻣﺋنیو" ) Angra Mainyu مینو ویا روح مخرب) است که در یونانی به صورت Areimanios و در لاتین Arimanius آمده است. در اوستا او گناک مینو gan(n)āk mēnōk "روح نابودگر و یا بد" ترجمه می شود و گاه با صفات asigat "حمله کننده" و به ندرت با hambatik "مخالف" و یا patyārak "پتیاره" به کار می رود. در اوستا در مقابل "سپنته ﻣﺋنیو" Spǝnta Mainyu(مینوی و یا روح مقدس و پاک) است که گویا توسط خود زرتشت ساخته شده است. او در یسنای سی/ پنجم در برابر سپنته مینو با صفت دروگونت drugvant- (دروغگو) آمده است و زرتشت این اصطلاح کهن را از این طریق معنی تازه ای می بخشد. او در یسنای چهل و سوم/ پانزده، چهل و چهارم/ دوازده آنرا با صفت angara- (بد) می نامد و کم کم همین صفت را به صورت انگره مینو در برابر سپنته مینو قرار می دهد. انگره مینو در اوستای متاخر بیشتر به معنی آفرینش بد است و از این رو معنی کلی تری می یابد. او به درون زمین و آسمان می خزد (یشت سیزده/ سیزدهم ) و از شمال می آید (وندیداد نوزده/ یکم)؛ یکبار نیز جایگاه او در دوزخ ذکر شده است (یشت نوزده/ چهل و چهارم). بنا بر یسنای نه/هشتم او اژی دهاک را برای نابودی جهان مادی بیآفرید و در ایرانویچ Airyana Vaēĵah ماران و زمستان را آفرید (وندیداد یک/ دوم). معمولا در اوستا او دشمن همه چیز ذکر می شود. دشمن خانه، گاو، روستا، سرزمین، آب، آتش ... (وندیداد ده/ پنجم، یازده/ دهم) برای این کار نیز همکاران و یا آفریده هایی دارد (یشت پانزده/ چهل و سوم). او خالق بیماری است (وندیداد بیست/ سوم) بر ضد بیماریهای او سگ و خارپشت کمک می کنند (وندیداد سیزده/ یک تا سوم) ، او دیو دیوان نامیده می شود (وندیداد نوزده/ یکم). با آفرینش زرتشت انگره مینو خود را از زمین عقب می کشد (یشت هفده/ نوزدهم). اما تهمورث Taxma Urupi او را به سیطره می گیرد (یشت نوزده/ نود و پنج).
گرچه اوستای متاخر تفاوتی میان اهریمن با انگره مینو قاﺋل است، اما این تفاوت گویا در کل گسترده شده است. این ﻣﺳﺋله با دو قطبی بودن آشکار نور وتاریکی ، که خود آماده سازی تصور دوزخ را ایجاد می کند، که در پایان جهان با نیروهای مقابل چون سپنته ﻣﺋنیو Spǝnta Mainyu روبرو میشود، و نیزطرح دشمنان داخلی و خارجی حکومت ساسانیان در سیمای اهریمن، پیوند دارد.
در بندهشن اهریمن در در دنیای زیر زمین تاریکی بی آغاز ساکن است . از او دود و سیاهی بیرون می آید. او در پی آن است که آفریدگان اورمزد را که هنوز بر او ناشناخته است، نابود کند. در حالی که با آفریده های خود حوزه فعالیتهای خویش را نمایان می سازد و از این طریق یا به صورت اهریمن و یا به صورت دوزخ در زمین تصویر می شود.
اهریمن از اورمزد بی خبر است. با آگاهی یافتن از دنیای اهورایی، او به وجود خویش پی می برد. همه جا از نادانی مطلق او سخن می رود و از همین روست که به کارآیی پیمان صلح اورمزد نیزناآگاه است. از این رو بر اساس زمانبندی اورمزد هم پیش از آفرینش جهان و هم پس از آن جنگ با اورمزد را می پذیرد و از همین رو عملا دوران فرمانروایی او 3000 سال است و با زاده شدن زرتشت به آشفتگی میافتد. تنها Taxma Urupi (طهمورث) است که از اهریمن سی سال سواری می گیرد. اهریمن مطلق بدی است؛ گرچه این ویژگی در دین زرتشتی به گونه دیگری است تا در زروانی گری. او نه به خواست خود بلکه به دلیل ماهیت گند و تاریک و سخت و خشک و سردش است که همیشه نماد بدی دانسته می شود. او بانی تمامی بدیهای مینو وگیتی است. او می کوشد آدمیان را از اورمزد دور سازد و آنها را وادار به دروغ گفتن و رشک بردن و از بین بردن می کند. او در آغاز گیومرت و گاو نخستین را کشت. هر گونه بیماری، فقر، مرگ در این جهان و نیز جانوران مضر و گیاهان سمی آفریده های او هستند. آفریدگان دیوی که زمانی مستقل وجود داشتند، در روایات متون فارسی میانه آفریده های او هستند. او سرور همه دیوانDaēva))به شمار می رود.
اهریمن به عنوان آفریده ضد اورمزد در پایان زمانبندی اهورا مزدا، از بین می رود. دراین باره گفته های متفاوتی است، یا او از زیستن دست می کشد و یا با تحلیل نیرویش از کیهان خارج می شود و یا در دوزخ گرفتار می ماند و یا کاملا نابود می شود. در باره اهریمن اکثر متون پارسی میانه سخن می گویند.