گاه‌شمار تئاتر ایران تا ابتدای دهه پنجاه

مظفر پاسدار شیرازی

تصویر: آخوندزاده
گاه شمار تئاتر  ایران تا دهه پنجاه، بخشی از پروژه  تاریخ فرهنگ ایران مدرن است که به  تاریخ فرهنگی نمایش و نمایشنامه نویسی در ایران مدرن اختصاص دارد. 

1229. در سالهای 1266 تا 1273 ه.ق. میرزا فتحعلی آخوندزاده شش نمایشنامه کمدی به زبان ترکی نگاشته است. از آخوندزاده به عنوان نخستین نمایشنامه‌نویس آسیایی نام ‌برده می‌شود که به شیوه‌ی تئاتر غربی نمایش‌هایی تنظیم کرده است.

1236. انتشار مجموعه آثار میرزا فتحعلی آخوندزاده به زبان ترکی در شهر تفلیس.

1249. ترجمه‌ی نخستین نمایشنامه به زبان فارسی، نمایشنامه مردم‌گریز (میزانتروپ) اثر مولیر توسط میرزا حبیب اصفهانی در مطبعه تصویر افکار استامبول به چاپ رسید.

نگارش اولین نمایشنامه‌های فارسی بدست میرزا آقا تبریزی که تا سالها منتصب به میرزا ملکم خان ناظم‌الدوله بود.

1250. نمایشنامه ملا ابراهیم خلیل کیمیاگر اثر آخوندزاده در سال 1288 توسط میرزا جعفر قرچه داغی از زبان ترکی به فارسی ترجمه شد.

1252. دستور ساخت تکیه دولت به دوستعلی‌خان معیر‌الممالک در پی بازگشت ناصرالدین‌شاه از نخستین سفر به فرنگ.

انتشار ترجمه مجموعه آثار میرزا فتحعلی آخوندزاده تحت نام تمثیلات توسط میرزا جعفر قراچه داغی.

1256. تاسیس نخستین تماشاخانه به شیوه‌ی غربی(قاب عکسی) در دارالفنون توسط علی‌اکبرخان مزین‌الدوله‌ی نطنزی(نقاش‌باشی) به دستور ناصرالدین‌شاه.

1267. اجرای تئاتر توسط ارامنه در اصفهان به زبان ارمنی در باشگاه تئاترال.

1268. اجرای آثار مولیر در تماشاخانه دارالفنون توسط گروه اسماعیل بزاز.

ترجمه و انتشار نمایش نامه طبیب اجباری اثر مولیر توسط محمد‌حسن‌خان اعتماد‌السلطنه در دارالترجمه دارالفنون.

1270. تعطیلی تماشاخانه دارالفنون به علت نبود شرایط لازم اجتماعی و فرهنگی و مخالفت قشریون.

 1279. تاسیس گروه نمایش در زیرمجموعه انجمن اخوت؛ این انجمن برای بحث و بررسی فعالیت‌های سیاسی عصر مشروطه توسط علی ظهیرالدوله راه‌اندازی شد.

 1287. انتشار روزنامه‌ی تئاتر در چهار صفحه توسط میرزا رضا نائینی طباطبایی و توقف آن پس از 11 شماره.

1288. تاسیس شرکت علمیه فرهنگ و اجرای نمایش در عمارت مسعودیه؛ اعضای هیئت مدیره آن عبارت بودند از محمد علی فروغی، سلیمان میرزا اسکندری، عبدالله مستوفی، علی‌اکبر داورفر ، فهیم الملک، محمود منشی باشی(بهرامی) و سید‌علی نصر و جمعی دیگر از فارغ‌التحصیلان مدرسه سیاسی؛ این موسسه 2 سال بیشتر عمر نداشت.

تاسیس شرکت نمایش ایرانیان(زرتشتیان تهران)

1290. تاسیس گروه تئاتر ملی توسط سیدعبدالکریم محقق‌الدوله و اجرای نمایش در محل بالاخانه چاپخانه فاروس؛ تئاتر ملی اولین گروه مستقل نمایش در ایران است. برخی از اعضای شرکت علمیه فرهنگ چون محمود منشی باشی(بهرامی)، سید‌علی نصر، محمد‌علی ملکی، عنایت‌الله شیبانی در مدت پنج سال فعالیت تئاتر ملی با گروه همکاری می‌کردند.

1292. نگارش و اجرای نمایشنامه‌های سرگذشت یک روزنامه‌نگار و عشق در پیری در بالاخانه چاپخانه فاروس توسط مویدالممالک فکری ارشاد.

 1294. تاسیس گروه نمایش آزاد کمیته جوانان ایرانی(یا هیات جوانان آزادی‌خواه ایران) به سرپرستی افراسیاب آزاد.

1295. تاسیس کمدی ایران توسط سید‌علی نصر با امتیاز رسمی از وزارت معارف. کمدی ایران اولین گروهی است که با اصول صحیح تئاتر اجرا می‌کند و از بازیگر زن استفاده می‌نماید. از دیگر اعضای گروه می‌توان به محمود منشی باشی(بهرامی)، محمد علی ملک معروف به سیاه، عنایت‌الله شیبانی، احمد محمودی کمال‌الوزاره، مهدی نامداری، سید رضا هنری، رفیع حالتی، محمود ظهیرالدینی، فضل‌الله بایگان، طبیب‌زاده، حسین خیرخواه، غلامعلی فکری، علی اصغر گرمسیری و... اشاره کرد که در سالن گراند هتل نمایش‌های خویش را اجرا می‌کردند.

1297. ترجمه و انتشار نمایشنامه داستان غم‌انگیز اتللوی مغربی در وندیک اثر ویلیام شکسپیر، توسط ناصر الملک.

1298. اجرای اپرت آرشین مالالان در تهران توسط بازیگران قفقازی.

1301. تشکیل گروه ایران جوان توسط موسیو تریان در تهران با کمک حسن مقدم و با همکاری ذبیح بهروز، تیمور تاش، علی اکبر سیاسی، غلامعلی فکری.

تشکیل کلوپ موزیکال توسط علی‌نقی وزیری، با همکاری رضا کمال (شهرزاد)، غلامعلی فکری، سعید نفیسی، مشفق کاظمی، پری آقابایف، لرتا، سیرانوش؛ این کلوپ آغازگر ورود موسیقی و باله به نمایش ایران بود که مدت 2 سال بیشتر فعالیت نکرد.

1303. تاسیس گروه کمدی اخوان توسط محمود ظهیرالدینی؛ به منظور اجرای نمایش‌های کمدی با اجرای نمایش‌های اقتباسی از مولیر.

 1306. تاسیس جامعه باربد به کوشش اسماعیل مهرتاش و همکاری ابوالحسن صبا، عبدالحسین نوشین، فروتن راد، علی دریابیگی، محمد جواد تربتی، فضل‌الله بایگان ، ملوک ضرابی؛ این گروه در مدت ده سال فعالیت خود به اجرای نمایش‌های موزیکال، اپرت، با همراهی دکورهای مجلل، با استفاده از موسیقی فولکلور اشتغال داشتند.

 1308. گشایش تماشاخانه زرتشتیان در خیابان قوام‌السلطنه شمالی به کوشش ارباب شاهرخ فرزند ارباب کیخسرو و به یاری هیئت زرتشتیان شکل گرفت و به اجرای نمایش‌نامه‌های غربی پرداخت.

تاسیس استودیو درام کرمانشاهی به کوشش میرسیف‌الدین کرمانشاهی.

1309. تغییر نام تالار زرتشتیان به تئاتر دایمی نکیسا.

1311. تروپ نوشین(گروه تئاتر نوشین) توسط عبدالحسین نوشین تشکیل شد. این گروه به اجرای نمایش‌‌نامه‌های غربی پرداخت.

1312. شروع نظارت شهربانی بر متون نمایشی جهت اعطای مجوز نمایش، سانسور یا منع اجرای آنها.

اجرای نمایش‌های اتللو، هملت، دون ژوان و مرد آهنین توسط واهرام پاپازیان، هنرمند معروف شوروی به نفع بینوایان.

1313. اجرای نمایش رستم و سهراب توسط عبدالحسین نوشین همزمان با هزاره فردوسی.

1315. تشکیل کلاس تئاتر شهرداری به سرپرستی علی دریابیگی برای آموزش و اجرای تئاتر.

1318. تاسیس سازمان پرورش افکار و تشکیل دایره نمایش آن به مدیریت سید علی نصر.

هنرستان هنرپیشگی تهران در ذیل سازمان پرورش افکار و با الگوبرداری از کنسرواتوار هنرهای دراماتیک پاریس به ریاست مهدی نامداری و با همکاری بهرامی، شیبانی، احمد دهقان، بایگان، حالتی، نوشین، دریابیگی و معزالدیوان فکری راه‌اندازی شد.

1319. تاسیس تئاتر دایمی تهران؛ سالن سینمای گراند هتل به همت علی نصر و احمد دهقان به تماشاخانه تهران بدل گشت.

آغاز به کار نخستین فرستنده عمومی رادیو در ایران با نام رادیو تهران.

1322. تاسیس تئاتر فرهنگ توسط عبدالحسین نوشین پس از بازگشت از فرانسه؛ این تماشا‌خانه بعدها به تئاتر سعدی تغییر نام داد.

تاسیس تئاتر کشور.

1326. تاسیس تئاتر فردوسی توسط نوشین، عمویی، وثیقی که مقررات اجرای نمایش به سبک اروپایی داشت.

1329. تاسیس اداره کل هنرهای زیبای کشور.

تغییر نام تئاتر دائمی تهران به تئاتر دهقان.

تئاتر سعدی و تئاتر دهقان در آتش خشم حکومتیان و ارتجاعیون سوخت و تعطیل شد.

تشکیل گروه تئاتری به سرپرستی شاهین سرکیسیان، اعضای گروه از فارغ‌التحصیلان و شاگردان هنرستان هنرپیشگی بودند و برای اولین بار نام استانیسلاوسکی به صورت جدی در ایران مطرح شد.

1335. تدریس تئاتر در دانشکده‌ی ادبیات دانشگاه تهران، با دعوت از اساتید امریکایی دانشگاههای امریکا چون فرانک سی ‌دیویدسن، جرج کویین‌بی(استاد دانشگاه مین)، دکتر بلچر، هیدن گری.

اعلام موجودیت گروه هنر ملی به سرپرستی شاهین سرکیسیان و همراهی عباس جوانمرد، اسماعیل داورفر، علی نصیریان، احمد براتلو و جمشید لایق؛ این گروه نماش‌های خویش را در تالار فارابی اجرا می‌نمود.

برگزاری اولین مسابقه نمایشنامه‌نویسی که نخستین جایزه برگزیده به نمایشنامه بلبل سرگشته نوشته علی نصیریان تعلق گرفت.

اولین مجله نمایش توسط اداره کل هنرهای زیبا انتشار یافت.

 1337. تاسیس اداره هنرهای دراماتیک به وسیله اداره هنرهای زیبای کشور به ریاست دکتر مهدی فروغ.

تشکیل هنرستان آزاد هنرهای دراماتیک وابسته به اداره هنرهای دراماتیک برای آموزش اصول و مبانی هنرهای نمایشی.

تاسیس هنرکده آزاد هنرپیشگی آناهیتا، وابسته به اداره کل هنرهای زیبا توسط مصطفی اسکویی، جهت آموزش بازیگری با سیستم استانیسلاوسکی.

تاسیس نخستین فرستنده تلویزیون ایران بصورت خصوصی.

1340. تاسیس مرکز ملی تئاتر ایران وابسته به موسسه بین‌المللی تئاتر به ریاست دکتر مهدی فروغ.

1341. تغییر نام تئاتر دهقان به تئاتر نصر.

بازگشت مجدد جرج کویین بی به ایران و اجرای چند نمایشنامه از یوجین اونیل.

1343. ارتقا اداره کل هنرهای زیبا به وزارت فرهنگ و هنر به ریاست مهرداد پهلبد.

تاسیس هنرکده‌ی هنرهای دراماتیک در زیر مجموعه وزارت فرهنگ و هنر که در همین سال به دانشکده‌ی هنرهای دراماتیک تبدیل شد.

تاسیس تالار بیست‌ و پنج شهریور(سنگلج فعلی).

1345. تاسیس گروه تئاتر و موسیقی در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران.

1346. تشکیل شورای عالی فرهنگ و هنر با رویکرد ویژه به تحکیم مبانی وحدت ملی با توجه به میارث فرهنگی و تمدن ایران.

آغاز به کار جشن هنر شیراز.

تاسیس تالار رودکی(وحدت فعلی)، ویژه‌ی اجرای نمایش‌های باله، اپرا و کنسرت‌های موسیقی ایرانی و اروپایی. 

تاسیس سازمان تلویزیون ملی ایران. 

گشایش سازمان ملی فولکلور ایران برای گردهم‌آوری، گسترش، پراکندن و پخش موسیقی، ترانه‌ و رقص‌های محلی ایران.

 تاسیس سازمان باله ملی ایران در تالار رودکی تهران.

 1348. تاسیس کارگاه نمایش وابسته به سازمان رادیو و تلویزیون به سرپرستی بیژن صفاری و مدیریت داخلی عباس نعلبندیان.

راه‌اندازی هنرستان رقص‌های ملی و محلی ایران زیر نظر سازمان ملی فولکلور ایران.

1350. گشایش مرکز تولید تئاتر و تئاتر عروسکی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، تا نمایش‌هایی توسط کودکان برای کودکان به روی سن برود. این مرکز بعدها به مرکز آفرینش‌های هنری و تئاتر کانون تغییر نام می‌دهد.

1351. گشایش تئاتر شهر تحت مدیریت سازمان جشن هنر که بعدها به سازمان رادیو تلویزیون انتقال یافت.

آغاز به فعالیت تالار مولوی به مدیریت پری صابری.