پنجشنبه, ۲۰ دی, ۱۴۰۳ / 9 January, 2025
مجله ویستا

مشاهدة مشارکتی (1) اهمیت و انواع کاربرد آن



      مشاهدة مشارکتی (1) اهمیت و انواع کاربرد آن
امیر هاشمی مقدم
پیش از آنکه به ذکر تعریف و حدود مشاهدة مشارکتی بپردازیم, بهتر است مشخص کنیم که مشاهدة مشارکتی, چه چیزهایی نیست. یکم اینکه مشاهدة مشارکتی همانگونه که از نامش پیداست, چیزی جدای از مشاهده نیست؛ نه آنچنانکه مارشال و راسمن در کتابشان, «روش تحقیق کیفی»، مشاهده مشارکتی را در یک مقوله و مشاهده را در مقوله‌ای دیگر به عنوان روشهای گردآوری داده‌های کیفی معرفی کرده‌اند (1).  البته شاید این جداسازی تکنیک مشاهده مشارکتی از زیر مجموعة مشاهده، تا حدی به خاطر تأکید بر اهمیـت مشاهده مشارکتی باشد، اما به هر حال نمی‌تواند توجیه مناسبی برای این جداسازی باشد. همچنانکه نویسندگان مزبور، در جاهای دیگر کتاب، مشاهدة مشارکتی را نوعی مشاهده دانسته‌اند و فقط در فصل چهارم: روشهای گردآوری داده‌ها، از این قاعده عدول کرده‌اند. پس نکتة اول اینکه مشاهدة مشارکتی، گونه‌ای از گونه،های مختلف مشاهده است. دیگر اینکه گاهی اوقات مشاهدة مشارکتی را به جای واژة کیفی به کار می برند (2). در حالیکه مشاهده مشارکتی، تنها یک تکنیک برای گردآوری داده‌های کیفی است. همچنین غالبا مشاهده مشارکتی را با مردمنگاری مترادف می‌دانند. شاید به این دلیل که مشاهده مشارکتی, رکن اصلی مردمنگاری است. اما به هر حال مردمنگاری نیز، خود یکی از روشهای پژوهش کیفی است که از تکنیکهای گوناگونی برای گردآوری داده‌ها استفاده می کند. در مردمنگاری، ما گاهی ناچار می‌شویم از روشهای آماری و پرسشنامه (که هر دو روش کمی‌اند) استفاده کنیم. اما مشاهدة مشارکتی، اصلیترین و مهمترین شیوة گردآوری داده در مردمنگاری است.
به هر حال رابطة مشاهدة مشارکتی با مردمنگاری یا روش پژوهش کیفی، رابطة خاص و عام است. یعنی تکنیک مشاهده مشارکتی، تنها یکی از روشهای مورد استفاده در مردمنگاری یا روشهای پژوهش کیفی است.
پس از این تعاریف سلبی، حال می‌توانیم به این نکته بپردازیم که مشاهده  مشارکتی چیست.
ابتدا بد نیست به چند تعریف و توضیحی که دربارة مشاهدة مشارکتی ارائه شده، اشاره‌ای داشته باشیم.
اعرابی و پارسائیان در زیرنویس کتاب «روش تحقیق کیفی» که آنرا ترجمه کرده‌اند، اینگونه می‌نویسند:
 «مشاهدة مشارکتی یعنی مشاهده توسط محققی که خود به عنوان جزئی از صحنه مورد مشاهده، نقشی ایفا می‌نماید.» (3)
سیلورمن، مشاهدة مشارکت آمیز را اصطلاحی معمولی می‌داند که در جامعه‌شناسی, برای روشهای توصیف همکنش به کار می‌رود(4).
امرسون و همکارانش در مقاله‌ای که به نام «مشاهدة مشارکتی و یادداشتهای میدانی» در «کتاب راهنمای مردمنگاری» چاپ کرده‌اند، مشاهدة مشارکتی را اینگونه تعریف می‌کنند:
«استقرار در یک مکان در موقعیتی طبیعی برای مدتی تقریبا طولانی برای توجه کردن، تجربه کردن ونشان دادن زندگی اجتماعی و فرایندهای اجتماعی که در آن موقعیت رخ می‌دهد»(5).
بیتس و پلاگ در توضیح این روش می‌نویسند:
« مشاهدة مشارکت آمیز ... چیزی نیست جز همان مشارکت عمل محقق در فرهنگ مورد بررسی.» (6)
رفیع پور به نقل از کلوکهن و لاندر، هدف مشاهدة مشارکتی را اینگونه بیان می‌کند:
«هدف از این تکنیک آن است که محقق، یک گروه را نه به صورت مصنوعی و در یک لابراتور، بلکه در یک محیط واقعی و طبیعی مطالعه نماید و بتواند جزئیات رفتار و شیوة زندگی گروه مورد نظر را از نزدیک مطالعه و آنرا بصورت عملی لمس و خوب درک کند.» (7)
حال بد نیست ببینیم کسی که به عنوان مبدع (و در حقیقت، معرفی کننده و رواج دهنده) روش مشاهده مشارکتی شهرت یافته است، دربار‌ة اهمیت این روش و ضرورت استفاده از آن، نظرش را چگونه بیان می‌کند:
« یک انسان‌شناس باید موقعیت آسوده‌اش را در صندلی ایوان محوطه میسیونری، ایستگاه دولتی یا ویلای مستعمراتی رها کند، جایی که مجهز به مداد و دفتر یادداشت است و عادت کرده است از اطلاع‌دهندگان بومی، گفته‌هایی را ثبت کند، داستانهایی را بنویسد و با متون ابتدایی، صفحات کاغذ را پر سازد. او باید به دهکده‌ها برود و بومیان را ضمن کار در مزارع، ساحل و جنگل مشاهده کند... اطلاعات باید از طریق مشاهدات شخصی‌اش از زندگی بومیان با همة جزئیاتش به دست آید، نه از طریق اطلاعات جسته و گریخته و سهل انگارانه‌ای که اطلاع‌دهندگان در ِیک گپ کوتاه به او می‌دهند. کار میدانی را می‌توان به گونه‌ای دست اول یا دست دوم حتی در میان وحشی‌هایی که در اقامتگاههای دسته جمعی زندگی می‌کنند و از آدمخواری و شکار سر انسان نیز دریغ ندارند انجام داد. انسان‌شناسی در فضای باز که با یادداشت‌برداری جسته و گریخته از گفته‌های دیگران تفاوت دارد، کار سختی است که در عین حال بسیار لذت دارد. تنها یک چنین انسان‌شناسی است که تصویر همه جانبه‌ای از فرهنگ ابتدایی به دست می‌دهد.» (8)
البته درست است که (شاید) نیت اصلی مالینوسکی از این اظهارات، نشان دادن اهمیت مشاهده مشارکتی باشد، اما چنانکه در قسمت بعدی (تاریخچه استفاده از مشاهده مشارکتی ...) توضیح خواهیم داد، مالینوسکی اولا بیش از حد در استفاده از کار میدانی مبالغه کرده (یعنی بسیاری از داده‌هایش را «از طریق اطلاعات جسته و گریخته و سهل‌انگارانه‌ای که اطلاع‌دهندگان در یک گپ کوتاه به او» داده بودند به دست آورده، و ثانیا نقش مردم‌شناسان به اصطلاح «پشت میزنشین» را ناچیز انگاشته است (9). همچنین اکنون برای مشاهده مشارکتی در یک پژوهش میدانی، دیگر نیازی به رفتن به سرزمینهای دور دست و عجیب نیست. بلکه در محیطهای شهری یا روستایی اطرافمان، صدها موضوع قابل بررسی وجود دارد که اهمیت‌شان گاهی به مراتب بیشتر از بررسی در یک محیط دور دست است.
با توجه به تعاریف و توضیحاتی که دربارة اهمیت و ضرورت مشاهده مشارکتی تاکنون ارائه شد، به نظر می‌آید که تا حدودی این اصطلاح روشن شده باشد. در یک جمع‌بندی و با توجه به تعاریف و توضیحاتی که آوردیم، می‌توانیم یک تعریف از مشاهدة مشارکتی  ارائه دهیم و آن اینکه:
« مشاهدة مشارکتی همانگونه که از نامش پیداست, مشاهدة زندگی اجتماعی انسانها در یک مکان مشخص و در ارتباط با یک یا چند موضوع می‌باشد که برای گردآوری داده‌ها و توصیف مستند از آنها، پژوهشگر نقشی را درمیدان پژوهش بر عهده گرفته و با توجه به این نقش، تا حدی در زندگی اجتماعی افراد ساکن آن مکان و مرتبط با آن موضوع، مشارکت می‌کند.»
در مشاهدة مشارکتی، شما یا قصد بررسی یک مسئله را در میدان دارید یا اینکه صرفاً قصد توصیف کردن. البته نهایتاً شما یک مسئله را نیز توصیف خواهید کرد، اما بین این دو تفاوت عمده‌ای وجود دارد. مثلاً شما ممکن است علت میزان بالای طلاق در خانواده‌های یک شهر را به عنوان یک مسئله بررسی کنید و یا آنکه قصدتان صرفاً توصیف خانواده در این شهر باشد. در هر دو مورد، شما به موضوع خانواده در این شهر می‌پردازید؛ اما در اولی طلاق را همچون یک مسأله در خانواده مطرح می¬کنید. اما در مورد دوم، شما ممکن است ضمن توصیف خانواده، اشاره‌ای به طلاق در آن نیز داشته باشید.
مشاهدة مشارکتی در بسیاری موارد، تنها یکی از مراحل تحقیق به شمار می‌رود. پژوهشگر در ابتدای تحقیقش‌، از این روش استفاده می‌کند تا با زمینه‌های گوناگون زندگی افراد تحت مطالعه آشنا شده و مثلاً بر اساس اطلاعات به دست آمده،‌ پرسشنامه‌ای مناسب طرح کند. و یا همزمان با دیگر شیوه ها‌،‌ از این روش نیز به عنوان مکمّل روشهای دیگر استفاده می‌کند و بالاخره اینکه ممکن است در پایان تحقیق‌، از این روش برای بررسی صحت داده‌ها استفاده نماید. اما گاهی نیز به عنوان یک روش به تنهایی کاربرد دارد. بسیاری از گزارشگران‌، خبرنگاران و روزنامه‌نگاران، در یک پدیده خبرساز شرکت کرده و مشاهداتشان را به عنوان نتیجة کار تحویل می‌دهند. بنابراین، مشاهده مشارکتی، روشی بسیار مناسب برای تهیة اطلاعات سریع است. مثل هنگام پیروزی تیم فوتبال کشورمان که مردم برای شادی کردن به خیابانها می‌آیند.
البته به خاطر داشته باشید که هیچ ارگانی از شما نمی‌خواهد یک پژوهش را تنها و تنها براساس مشاهدة مشارکتی انجام دهید. بلکه حتی اگر تأکیدش بر مشاهدة مشارکتی باشد و شما در حین به کارگیری این روش، از روشهای دیگر مانند مصاحبه، گردآوری اسناد و ... نیز استفاده کنید، مطمئناً آن ارگان، با دید بهتری به نتایج پژوهش شما نگاه کرده و اطمینان بیشتری به صحت و اعتبار آن دارد.
  مشاهدة مشارکتی (1)، اهمیت و انواع کاربرد آن     مشاهده مشارکتی (2) تاریخچه به کارگیری مشاهده مشارکتی (3) مزایای این روش     مشاهده مشارکتی (4) معایب این روش مشاهده مشارکتی (5) انتخاب موضوع و ورود به میدان مشاهده مشارکتی  (7)چگونگی مشاهده در میدان مشاهده مشارکتی (8) گردآوری داده‎ها مشاهده مشارکتی: بخش آخر

 

پانوشتها
__________________
1) Robert & et. 2001 in Etkinson & et  2001:352
2) ن.ک به: مارشال و راسمن  110ـ 1380:109
3) مک نیل 1378:22
4) مارشال و راسمن  1381:3
5) سیلورمن 1381:13
6) بیتس و پلاگ 1375:100
7) رفیع پور 1381:85
8) مک نیل 1378:82 به نقل از پولسکی 1967
9)  فکوهی 168-1381:157