راهنمایی بر انسانشناسی پزشکی

علیرضا امیری

کتاب « راهنمایی بر انسانشناسی پزشکی »[1] در سال 2011 توسط انتشارات بین المللی وایلی- بلک ول [2]و به ویراستاری سینگر و اریکسون [3]، استادان دانشگاه کنتیکت [4]، در 5 بخش و 26 فصل منتشر شده است . در یک تعریف دم دستی می توان انسانشناسی پزشکی را مطالعه میان - فرهنگی نظامهای زیست پزشکی ، کردارهای درمانی و تاثیر عوامل بوم زیستی و اجتماعی - فرهنگی بر سلامت افراد و بر شیوع بیماریها در زمان حال و همچنین از خلال تاریخ انسانی دانست . در واقع بررسی معنا ، دانش ، گفتمان ، کردار و تجربه فردی وروابط سیاسی ، اجتماعی و اقتصادی سلامتی و بیماری ، بررسی میانکنشهای زیست شناسی و فرهنگ ، بوم شناختی سلامت و بیماری و در نهایت تفسیر رنج انسانی و ملاحظات بهداشتی جوامع و پافشاری بر عدالت اجتماعی حوزه های مطالعاتی این زیر شاخه از انسانشناسی را مشخص می کنند . نویسندگان مختلف فصلهای این کتاب با در نظر گرفتن برخی از عمده ترین سرخطهای تحقیق در انسانشناسی پزشکی و با معرفی میدانهای کاری خود به توصیف و تحلیل شرایط گذشته ، جال و آینده آن می پردازند .

توصیف و بررسی نظریه ها ، کاربردها و روشها در انسانشناسی پزشکی فصلهای بخش اول این کتاب را تشکیل می دهند . در فصل اول سوبو[5] به بررسی تاریخچه شکل گیری انسانشناسی پزشکی در متن انسانشناسی در 60 سال گذشته می پردازد. تمرکز این فصل عمدتا بر چالشهای مداومی است که در تعریف این زیرشاخه پیش روی انسانشناسان قرار می گیرد . ملاحظاتی در مورد نگرشهای کاربردی در مقابل نگرشهای نظری ، جهت گیریهای فرهنگی و زیست شناسی در این میدان و همچنین تاثیر پذیری از چشم اندازهای انتقادی و تفکر چند رشته ای مسائلی هستند که مورد توجه می باشند . مطالعات انسان شناسی پزشکی تفسیری تحت تاثیر آرای گیرتز که بر دلالتهای نمادین و شبکه های معنایی تمرکز داشتند و از طرف دیگر تکوین انسان شناسی پزشکی انتقادی[6] که متاثر از متفکرانی همچون گرامشی ، والرشتاین و اریک ولفز[7] قرار دارد و بر اقتصاد سیاسی ، ساختارهای قدرت و برساخته های فرهنگ مسلط در نظامهای پزشکی توجه دارد ، از جمله موضوعاتی هستند که در اینجا بررسی می شوند . در ادامه و در فصلهای دیگر این بخش از کتاب این بحث مطرح می شود که در واکنش به یک جهت گیری زیست شناختی تقلیل گرا برای تبیین بیماری و سلامتی در نظام زیست پزشکی ، انسانشناسی پزشکی تلاش می کند که بر جنبه های اجتماعی- فرهنگی و سیاسی سلامت انگشت بگذارد . از طرف دیگر این مساله نیز در کانون توجه این محققان قرار دارد که با مطرح شدن رویکردهای زیست فرهنگی [8]که در طی دو دهه گذشته شکل گرفته اند ، می توان به فهم عمیق تری از چگونگی تاثیرات فراِیتدهای اقتصادی- سیاسی پهن دامنه بربهداشت و سلامت فرد دست یافت . این دیدگاه که زیست شناسی و سلامت انسان ،در اساس امری فرهنگی و اجتماعی است دیدگاهی چالش برانگیز است که گودمن و لدرمن[9] آن را در فصل دوم بیان می کنند . بسیاری از افرادی که در حوزه انسانشناسی پزشکی فعالیت می کنند پذیرش مدل عاملی زیست پزشکی[10] را که موقعیتها یا تجارب در ارتباط با سلامتی و بیماری را به واحدهای مجزا و ایستا و یا عوامل قابل اندازه گیری خرد می کنند ، مورد نقد قرار می دهند . این امر از نظر آنان سبب می شود که توجهات تنها به این واحدهای مجزا و نه به کل تقلیل داده شود . در این حالت فرهنگ نیز اغلب، تنها بعنوان یک عامل یا متغیر دیگر در نظرگرفته می شود. در حالیکه انسانشناسی پزشکی دیدگاهی کل نگرانه به تجربه انسان دارد . در این میان کارکردها و پراکسیسهای انسانشناسی پزشکی با توجه به دیدگاه و روش شناختی ان است که خود را در شکل بندی روشهای تحقیق در این میدان و گسترش روشهای معمول در علوم اجتماعی و در علوم زیست پزشکی و بهداشت عمومی، نشان می دهد. انسان شناسی پزشکی طیف گسترده ای از چشم اندازهای نظری همچون پوزیتیویسم ، برساختگرایی ، انتقادی ، تفسیری ، تکاملی و جهت گیریهای بوم شناسی را به کار می گیرد. در این میان هیچ روشی نمی تواند ادعای منحصر به فرد بودن داشته باشد . لذا ضرورت سیالیت در طیف وسیعی از روشها برای توسعه موفق این زیرشاخه از انسانشناسی ضروری به نظر می رسد .

بخش دوم کتاب با عنوان بسترها و شرایط ، شامل قصلهای فرهنگ و فرایندهای تنش زا (فصل 6) ، انسانشناسی پزشکی و بهداشت جهانی (فصل 7) ، الگوی سیندمیک در تخقیقات بهداشت جهانی (فصل 8)، بومشناختی بیماری و سلامت (فصل 9) ، انسانشناسی پزشکی آب (فصل 10) و در نهایت خشونت سیاسی ، جنگ و انسانشناسی پزشکی (فصل 11) می باشد .

از نظر درسلر[11] در فصل 6 هنگامی که فرد در محیط اجتماعی خود سوژه تجارب تنش زا می شود و قادر به کنار آمدن و یا مقاومت در مقابل این تجارب نیست ، احتمال بیمارشدن افزایش می یابد و این فرهنگ است که این فرآیند را شکل می دهد . در دهه های 60 و 70 میلادی تحقیقات در این زمینه عمدتا بر اثرات تنشهایی که متعاقب مهاجرت و تغییر فرهنگی و همچنین مدرن سازی بوجود می امد ، تمرکز داشتند . با شروع دهه 70 انسانشناسان مدلهای اجتماعی – شناختی را در بررسی این فرآیند به کار گرفتند تا نشان دهند که چگونه تعاریف محیطهای تنش زا و راههای کنارامدن با آنها در صحنه های فرهنگی متفاوت ، تغییر می کند. این بررسیها همچنان ادامه دارد . در نهایت و در سالهای اخیر تمرکز تحقیقات عمدتا بر چگونگی جذب، هماهنگ کردن و یا بدنمندی مدلهای فرهنگی در باورها و رفتارهای افراد یک جامعه تمرکز دارد که از آن بعنوان همنوایی فرهنگی [12]یاد می شود و این مسئله که چگونه همنوایی فرهنگی در صورت کاهش می تواند تجربه های تنش زا را شکل دهد، مورد توجه است.

در فصل 7 رابطه و شرایط انسانشناسی پزشکی در بستر بهداشت جهانی بررسی می شود . بی عدالتیها در زمینه سلامت و ابعاد تعیین کننده اقتصادی و سیاسی آن ، بررسی تاثیرات علم و تکنولوژی بر اجتماعات جهانی محلی ، نقد سیاستها و برنامه های سازمانها و نهادهای در ارتباط با بهداشت جهانی و تحلیل پی آمدهای این برنامه ها، موضوعاتی هستند که درگیری انسانشناسان پزشکی را در این حوزه گسترش داده است . این امر بر مبنای کارکردهای مدل سیندمیک[13] در تحقیقاتی از این دست در فصل 8 دنبال می شود .نظریه سیندمیک برای فهم سلامتی و بیماری خود ریشه در انسانشناسی پزشکی و بویژه چارچوب نظری انسانشناسی پزشکی انتقادی دارد .این نظریه به بازشناسایی ماهیت زیست اجتماعی بهداشت و سلامت و میانکنشهای دو یا چند بیماری و شرایط اجتماعی در یک جمعیت اشاره می کند . این میانکنشها سازوکارهای زیست شناسی و روان اجتماعی را درگیر می کنند که شامل تغییرات بیوشیمیایی در سیستم ایمنی ، اثرات سوء بر فرآیندهای بازسازی سلولی و همچنین اثرات روانی بر رفتارهای فرد می شود . بعلاوه این مدل بر شیوه هایی که شرایط اجتماعی فرآیند بیماری را از خلال دامنه محیطی گسترده تری شکل می دهند ، دلالت دارد .

در فصل 9 تاونسند[14] به بررسی بوم شناختی بیماری و سلامت و توجه انسانشناسی پزشکی به نگرشهای بوم شناختی با توجه به اقتصاد سیاسی سلامت می پردازد . تغییرات و آلودگیهایی که تحت تاثیر و در ارتباط با فعالیتهای انسانی در محیط بوجود می آیند و پیامد های این مو قعیت بر سلامت خود آنان ، همچون تغییرات آب و هوایی و گسترش بیماریهای عفونی نوظهور موضوعاتی هستند که در این فصل مطرح می شوند .

عنوان فصل 10 انسانشناسی پزشکی آب می باشد . انسانشناسان در گذشته آب را در اشکال متعدد همچون رابطه آن با توزیع قدرت ، گسترش کشاورزی ، توسعه جوامع یکجانشین ، مناسک مذهبی و جهان بینیهای مردم یک قوم مطالعه کرده اند . اگرچه آب بعنوان شرطی مهم در ارتباط با سلامت و بهداشت یک جامعه کمتر مورد توجه انسانشناسان بوده است. در حالیکه دسترسی به یک منبع آب مناسب و بهداشتی می تواند الگوهای بیماریهای قابل پیشگیری را تغییر دهد . فهم رابطه آب ، سلامت انسان ، بیماری و خشونت های ساختاری موضوع مهمی می باشد که در اینجا پیگیری می شود . بحث خشونت و انسانشناسی پزشکی در فصل 11 دنبال می شود . نشان دادن غیرطبیعی بودن خشونت با بهره گیری از داده های مردم شناسی که مفهوم جنگ و خشونت سیاسی را بعنوان اموری ناگزیر و وابسته به اشکال زیست شناختی زندگی انسانها به چالش می گیرند ، کاربرد روشهای مردم نگاری انتقادی برای شناسایی علتها ، واقعیتهای بدنمند و عواقب خشونت سیاسی و جنگ و مفهوم سازی مجدد این پدیدارها به مثابه بیماری زیست اجتماعی که عوارض بسیاری بر سلامتی و سرخوشی فرد ، خانواده و جوامع دارد و بازشناخت نقش مراقبتهای بهداشتی و سلامت در برپایی صلح در نظام جهانی ازجمله سرفصلهایی هستند که انسانشناسان پزشکی را در دهه های اخیر درگیر مطالعات خشونت سیاسی و جنگ کرده است ..

در بخش سوم کتاب ، تحت عنوان سلامت و رفتار ، انسانشناسی بیماریهای عفونی ، تمایلات و رفتارهای جنسی ، انسانشناسی زایمان ، سرطان ، تغذیه و در نهایت داروها مورد ملاحظه هستند .

همه انسانها در طول عمر خود گهگاه به بیماریهای عفونی مبتلا و از عواقب آن رنج می برند . اما این بیماریها و تفسیر نشانه ها و علائمشان و اقدامات درمانی انها در جوامع مختلف می تواند بسیار متفاوت باشد . در این میان کاربرد مفاهیم خاص انسانشناسی پزشکی فهم دقیق تری از علت شناسی زیست فرهنگی ، اپیدمیولوژی و بوم شناختی بیماریهای عفونی فراهم می کند . در فصل 12 اهمیت بسترهای تاریخی و اجتماعی برای تبیین تغییرات در شیوع بیماریهای عفونی مورد توجه است . مثالی که در این فصل مورد بررسی قرار می گیرد اپیدمی گسترده ایدز/اچ ای وی در افریقا می باشد تا نشان داده شود که چگونه میانکنشهای مابین زیست شناسی ، رفتار ، اقتصادسیاسی و فرهنگ ، همه باید در یک مدل انسانشناختی بوم شناختی یک بیماری عفونی لحاظ شوند . از طرف دیگر واکنشها در فضای عمومی جامعه به بیماری همچون ایدز که ازمراقبتهای دلسوزانه تا در حاشیه قرار دادن فرد متغییر است این امر را نشان می دهد که ترس و داغ ننگ و همچنین واکنشهای مثبت انسانی به یک بیماری همچون ایدز خود می توانند همچون یک اپیدمی گسترش یابند . برای انسانشناسی پزشکی فهم این میانکنشهای فرهنگی میکروبی با توجه به رفتارها و اقتصاد سیاسی مهم می باشد .

در فصل 13 اریکسون به رابطه سکسوالیته ، انسانشناسی پزشکی و بهداشت عمومی می پردازد. از نظر وی ادبیات انسانشناسی در مورد تمایلات و رفتارهای جنسی و تولید مثل به شدت وابسته به بهداشت و سلامت جنسی می باشد . در سطح کلان توجه به تنظیمات اجتماعی برای بیان و ابراز رفتار جنسی ، وجود خرده فرهنگهایی که در رفتار جنسی خود ممکن است درگیر مساثل بهداشتی متفاوتی باشند و تاثیر عوامل سیاسی –اقتصادی بر توانایی مردم برای رفتارها ، امیدها و میلهای جنسی در بسترهای متفاوت مد نظر است و در سطح خرد انسانشناسی پزشکی می تواند توصیفات غنی از روشهاو نفشی که رفتار جنسی ، عشق و تولید مثل می تواند در زندگی و سلامت فرد بازی کند ، فراهم کند .

بحث تولید مثل ، زایمان، تکنولوژیهای مربوطه و دلالتهای فرهنگی آن در بسترهای جهانی ، محلی ، دولتی و فردی موضوع فصل 14 می باشد. در فصل 15 رابطه بهداشت و تغذیه از منظر انسانشناسی پزشکی بررسی می شود . در فصل 16 انسانشناسی سرطان و مخاطرات آن مورد توجه است . غربالگری ، تشخیص زودهنگام و پیشرفتهای پزشکی سرعت مرگ و میر را در بسیاری از سرطانها کاهش داده است . علی رغم این مسائل از نظر مندرسون [15]تشخیص هر سرطانی ترس و اضطرابی پدید می آورد که می تواند با سکوت فرهنگی در حول این بیماری از یک طرف و با بی میلی و اکراه بسیاری از مردم در مشارکت در برنامه های غربالگری و یاحتی درمان از طرف دیگر همراه شود . دو فصل بعدی کتاب (17 و 18 ) به تحقیقات انسانشناسی در ارتباط با گسترش داروسازی ، تنظیم سبک زندگی متعاقب آن ، خوددرمانی ، کاربرد تفریحی داروها و مصرف داروهای غیرمجاز تمرکز دارند . در فصل 17 مصرف و کاربرد داروهای سایکواکتیو به صورت تجویزی ، خوددرمانی و یا تفریحی مورد بررسی قرار می گیرد . تحقیقات انسانشناسی و مردم نگاریها می توانند در فهم عمیق تر اهمیت بسترهای اجتماعی ، اقتصادی ، سیاسی و نمادین در چارچوب بندی مدلهای استاندارد بهداشت عمومی در ارتباط با داروها کمک کننده باشند . پی امدها و معنای استفاده از داروها علاوه بر پزشکی موضوعات مهمی در جامعه مدنی و سیاست هستند وتوجه به رابطه بین دموکراسی و تولید ، توزیع و مصرف دارو چشم اندازهای تحقیقی گسترده ای را ایجاد کرده است .

در ادامه و در بخش چهارم کتاب در فصول 19 تا 24 بحث قوم پزشکی ، خدمات درمانی ، مراقبتها و بیوتکنولوژیهای درمان ، تکثرگرایی پزشکی و انسانشناسی در انتهای زندگی طرح می شود . تکثرگرایی پزشکی بازشناخت تلفیق خرده نظامهای پزشکی در جوامع پیچیده امروزی است که عموما در رقایت و گهگاه نیز در همراهی با یکدیگر قرار می گیرند که در فصل 20 با در نظر گرفتن تعدد دیدگاهها ی نظامهای اجتماعی –فرهنگی ملی نسبت به آن بررسی می شوند. این مسئله در فصول 20 ، 21 و 22 کتاب با در نظر گرفتن بیوتکنولوژیهای درمان ، میانکنشهای اجتماعی و تکنولوژی دنبال می شود . بحث توانش فرهنگی در مراقبتها و خدمات درمانی بعنوان قلمرویی که میانکنشها اغلب گسترده و چالش برانگیز هستند ، مهم می باشد . این مسئله بویژه در جهان امروز که میانکنشهای اجتماعی به صورت فزاینده ای به سمت واسطه گریی بوسیله تکنولوژیهای مختلف سوق پیدا کرده اند قابل بررسی است . خدمات درمانی به صورت روزمره و مداوم از این امر بهره می برند و شیوه های که به موفقیت در مدیریت این میانکنشها یاری می رسانند مورد توجه است . با انکه جنبه های منحصر به فرد هر فرهنگی در این شیوه ها نمود می یابند ، اما موافقتهای میان فرهنگی قابل ملاحظه ای نیز بر روی انچه که رفتار صحیح و شیوه مناسب در میانکنشهای اجتماعی محسوب می شوند ، وجود دارد. بازشناخت وجود این شیوه ها موضوعی است که در ارتباط با توانش فرهنگی و دلالتهای کاربردی ان برای بهبود میانکنشها بوسیله تکنولوژیهای جدید در اینجا پیگیری می شوند.

در فصل 23 بریگز[16] سعی می کند با در نظر گرفتن روابط میان انسانشناسی زبانشناختی و انسانشناسی پزشکی این مسئله را بررسی کند که چگونه مدلهای فرهنگی در طرح ریزی تولید ، چرخه و دریافت دانش درباره سلامت، بیماری و بدن نقش دارند . این امر خود برای انسانشناسان پزشکی که به مدلها و کنشهایی که در ایجاد امارها ، تکنولوژیها و شناخت شناسیهای زیست پزشکی توجه دارند نیزمهم می باشد . چرا که از نظر بریگز .، انسانشناسان پزشکی اغلب مدلهای فرهنگی رایج در زبان و ارتباطات را که نقش کلیدی در این فرایند دارند بازتولید می کنند .

در پایان این بخش برت [17]به انساشناسی در پایان زندگی می پردازد . چندین مسئله مهم در ارتباط با تحقیق انسانشناسی در این میدان وجود دارد . چالشها و امکان انجام یک مردم نگاری تجربه- نزدیک از داغداری و فرایند مردن با توجه به مسیرهای متفاوت این فرآیند از آن جمله هستند . بعلاوه اهمیت این امر در ارتباط با هم ایده آلها و هم واقعیتهای یک « مرگ خوب [18]» در بسترهای فرهنگی متفاوت و دوره های تاریخی بیان می شود. پنداره ها در ارتباط با یک مرگ خوب در ارتباط تنگاتنگی با تعاریف گسترده تری از سلامت هستند که در برگشت بعنوان نقاط مرجع تحلیلهای انتقادی ار کردارهای زیست پزشکی بیمارستانی در پایان زندگی به کار گرفته می شوند .

در بخش پنجم و دو فصل پایانی کتاب نیز ترسیمی از مطالعات آینده انسانشناسی پزشکی و مسیر پیش روی محققانی که در این حوزه فعالیت می کنند ، داده می شود . طرفداران عدالت در نظام بهداشت و درمان و از جمله انسانشناسان پزشکی اهمیت سلامتی بعنوان یک حق انسانی را مد نظر دارند . تا به امروز اما ما شاهد این هستیم که این حق ، گویی اغلب اوقات میل به نادیده گرفتن شدن دارد . از طرف دیگر گسترش سیاستهای نئولیبرالی این مساله را با چالشهای بسیار زیادی مواجه کرده است . آینده این رشته با توجه به این شرایط و به طور کلی مجموعه ای از عوامل بوم زیست اجتماعی[19] در نظر گرفته می شود . تغییرات در این عوامل در جهان امروز بر اثر افزایش جمعیت ، مهاجرتها و مجاورتهای فرهنگی ، شهری شدن جهان ،جنگ ، خشونت و الودگیها و کمبود منابع و رشد بی عدالتی اجتماعی و همچنین تجاری شدن بدن در تعیین جهت گیریهای مطالعاتی انسانشناسی پزشکی و کاربردی شدن آن می توانند نقش بسیار زیادی داشته باشند .

در نهایت این کتاب نیز به دنبال کتابهایی که توسط انتشارات بلک-ول در زمینه انسانشناسی و زیرشاخه های وابسته به آن در سالهای اخیر منتشر شده اند ، اطلاعاتی جامع در مورد موضوعات مورد علاقه انسانشناسی پزشکی و دغدغه های پیشروان این زیرشاخه فراهم کرده است و می تواند در جهت گیریهای نظری و عملی افرادی که به این شاخه از انسانشناسی و مطالعات میان رشته ای علاقه دارند ، مفید باشد .

منابع :

Singer,M &Erickson P(eds)2011 .A Companion to Medical Anthropology . Malden, MA: Wiley-. Blackwel

[1] A companion to medical anthropology

[2] Wiley- blackwell

[3] Merrill singer , Pamela I. Erickson

[4] connecticut

[5] Sobo , Elis

[6] Critical medical anthropology

[7] Eric wolfs

[8] biocultural

[9] Goodman & letherman

[10] Biomedicin’s factorial model