گزارشی از یک آیین: پیرپتّرهای بلوچستان

محمد بلوچ زهی

عکس:محسن شهرنازدار

پنج نفر،سفید پوش،دف به دست ،عمامه به سر،لنگ بر دوش، شوخ طبع ،ساده ولی دوست داشتنی، اما ذوب شده در عرفان، با اعتقادی راسخ و علاقه ای وافر،محاسنی سفید و میانگین سنی 65 سال، آخرین راویان یک سنت دیرینه ،با خواندن و نواختن و با اجرای حرکات موزون در مقابل دیدگان، همه را به حیرت و اندکی بعد تحسین وا می دارند. 
اینها همه مشخصات ظاهری تنها نسل باقی مانده از گروه پیرپتر در بلوچستان  است ،آیینی که علاوه بر اجرای مراسم مذهبی طریقت قادری بلوچستان، بر اساس اعتقاد بومیان منطقه ،با موسیقی بیماران جن زده را درمان می کند و اجنه و ارواح خبیثه را از تن و روح و روان بیمار می زداید.
در طیف بیمارانی که در این مراسم حضور می یابند، می توان کسانی دیگر را یافت که بر اثر فشارهای روزمره روحی و روانی به مالدان و پیرپتران متوسل می شوند تا جهت تسکین آلام روحی و رهایی از فشارهای زندگی، خود را به این گروه بسپارند و پریشانی ها را تخلیه نمایند.
زادگاه پیر پتر ها در مرکز شهرستان نیکشهر در بلوچستان است و در یک آبادی فقیر نشین اطراف شهر نیکشهر. با اولین برخورد می توان اصالت را در سلام ،کلام و مرام آنها یافت. اصالتی که این روزها به لطف تبلیغات گسترده کشورهای همسایه بلوچستان و ورود انبوه موسیقی های زیرزمینی کشور و سبک های مختلف موسیقی بی محتوای کشورهایی مانند هند،پاکستان و افغانستان و حتی کشورهای حاشیه خلیج فارس رنگ باخته و موسیقی اصیل بلوچستان را در سایر سبک ها دستخوش تغییر نموده  ولی خوشبختانه در برابر موسیقی پیر پتر که می تواند نوعی موسیقی درمانی محسوب شود، بی تاثیر مانده است.
به جرات می توان گفت اعتقادات مذهبی و عرفانی،پایبندی به ارزش ها ،وعدم تداخل سایر سبک های موسیقی، از دلایل مصون ماندن این نوع موسیقی در برابر موسیقی های بیگانه بوده است.
اعضا گروه می گویند از مریدان شیخ عبدالقادر گیلانی هستند و با نشان دادن لوحی کهنه و قدیمی که بر روی پوست آهو کلماتی نامفهوم درج شده آن را خط مشی خود می دانند و به اعتقاد آنها این سند حاوی پیشینه و اشعار این نوع موسیقی در بلوچستان است که از چندین نسل قبل مورد استفاده اجدادشان در بلوچستان قرار گرفته است و همچنان محفوظ مانده تا با توسل بر آن این آیین را زنده نگه دارند.
پیران یا به روایت دیگر بزرگان و یا اصیلان گروه پیر پتر«pir pattar» زیر انداز حصیری را که به آن پتر«pattar» می گویند،پهن می کنند و همه از قبل خود را آراسته اند جهت اجرا. علی رغم سن بالای اعضای گروه اکثر آنها در حین اجرا کاملاً بشاش و پر انرژی هستند و به راحتی از عهده حرکات پیچیده موزون گروه بر می آیند اما مجید بن و ملا عثمان بزن با آن صدای روحانی و دلنشین شان در برخی موارد از سایر گروه باز می مانند.
در این نوع موسیقی سرپرست و یا خواننده گروه را خلیفه می نامند و خلیفه محمود بلیده که سرپرستی گروه موسیقی پیرپتر«pir pattar» را بر عهده دارد جهت کمک نظم گروه به یاری مجید و ملا عثمان برمی خیزد.
نگاه خلیفه در نگاهم گره می خورد بدون اینکه چیزی بگوید از چهره اش پیداست که نگران آینده این موسیقی اصیل بلوچ است همانند پدری دلسوز دستمال نامرتب سر مجید را می بندد و بعد از ورود بیمار به حجره درمان و نشاندن آن در حلقه گروه، خلیفه دستی بر پشتش می زند و پس از پرسیدن چند سوال با زبان بلوچی در می یابم که پیربخش 38 ساله در دریای مکران«عمان فعلی» اجنه روح و روانش را تسخیر نموده اند و مدتی است او را آزار می دهند. خلیفه محمود اجرا را  با نوایی غریب ولی وهم برانگیز آغاز می کند.
 اندکی بعد همه گروه یکصدا می شوند می خوانند و نیمخیز با حرکات همزمان دست،پا و بدن که انگار آسمان را نشانه گرفته اند به خواندن اذکار و اجرا می پردازند.
در چند گوشه اتاق همزمان با آغاز مراسم ماده ای بسیار خوشبو بنام سوچکی«suchaki» را دود می دهند. اتاق مملو از دود و بوی خوش سوچکی و صدای دف و نوای روحانی پیرپتران است  و بیمار نیز با صدای دف و نوای پیرپتران و استشمام بوی خوش سوچکی سرمست می شود و ناخواسته تن را به آنان می سپارد و گروه را با حرکت سر و بدن همراهی می کند . هر لحظه بر هیجان جمع افزوده می شود بعد از گذشته یک ربع با اوج گرفتن صدای دف و آوای پیرپتران و تند تر شدن ریتم کار بیمار نقش بر زمین می شود و خلیفه با نوای غریب که انگار از گذشته ای دور می آید آرام ختم مراسم را اعلام می نماید و گروه نیز آن نوا را تکرار می کنند.
ملا عثمان بزن از اعضای گروه می گوید: این مراسم به مدت هفت شب فقط برای بیماران جن زده تکرار می شود تا اجنه و ارواح خبیثه از روح و روان بیمار برای همیشه دور شود و در آخر با ذبح بز یا گوسفندی و طبخ غذا و توزیع آن به همسایگان شفای بیمار را جشن می گیرند.
اجرای این مراسم برای مردان و زنان تفاوت ها و شباهت هایی دارد که سرپرست گروه پیرپتر می گوید:  اگر  بیمار مرد باشد در جمع مردان و اگر زن باشد در جمع زنان مداوا می شود. و نیز اشعار و نوع ریتم کار در این دو مراسم متفاوتند اما نقطه مشترک دو مراسم  پوشیدن البسه سفید رنگ به نشانه پاکی ،شفاعیت و آرامش بخشیدن به بیمار است. زنان جن زده با پوشیدن بهترین لباس ها و زیورآلات محلی به استقبال پاکی و آرامش روح و روان خویش می روند.
خلیفه محمود بلیده با اشاره به اینکه در دهه هفتاد یک گروه موسیقی در قصرقند از توابع همین شهرستان فعال بوده می گوید: با مرگ همه اعضای آن گروه، طبل ها برای همیشه خاموش مانده اند و کسی نیست ادامه دهنده راه درگذشتگان باشد.
شاید پیرمرد این را گفت تا غیر مستقیم به وضعیت کنونی گروه خود اشاره ای داشته باشد چرا که تا چند سال پیش تعداد اعضای این گروه هفت نفر بوده و بدلیل وفات دو نفر از آنان گروه پیرپتر به پنج نفر تقلیل یافته و بعد از آن نیز هرگز کسی حتی از اعضای خانوده آنها به گروهشان ملحق نشده و بعید نیست با وضعیت موجود سرنوشت گروه پیرپتر با گروه از بین رفته در بخش قصرقند گره بخورد.
محمد رضا درویشی محقق موسیقی نواحی ایران درباره پیر پتر می گوید: اعضای این گروه نه تنها هنرمند ، بلکه هنرمندانی منحصر بفرد هستند که نمونه یا نمونه های مشابهی برای آنها وجود ندارد.
وی با بیان اینکه اعضای این گروه در زمره ی موسیقی دانان بلوچستان محسوب می شوند، موسیقی پیرپتر را ماندگارترین موسیقی نواحی ایران زمین می داند.
به گفته این محقق این نوع موسیقی جذاب و در عین حال عرفانی که از سنت های قدیمی و مهم بلوچستان است علی رغم قدمت و اصالت آن، هنوز به جایگاه واقعی خود در کشور دست نیافته و با تغییرات ایجاد شده در باورهای مردم بلوچ و ساختارهای اجتماعی جدید رو به فراموشی است.
درویشی با اظهار تاسف از مظلوم واقع شدن این نوع موسیقی اصیل و بکر و عدم معرفی آن به همگان معتقد است که موسیقی درمانی و عرفانی پیرپتر تاثیر بسزایی بر روی مخاطب خود می گذارد.
به عقیده او لازم است برای ترویج و گسترش این نوع موسیقی که در حال نابودی است، توجه بیشتری شود.
درویشی می افزاید: موسیقی پیرپتر موسیقی است که اصالت و پیشینه خود را بطول کامل حفظ نموده و این نوع موسیقی از آمیخته شدن با دیگر سبکی های موسیقی مصون مانده است.