نگاهی روانشناسانه به فیلم گنجه رنج به کارگردانی کاترین بیگلو Kathryn Bigelow

فیلم «گنجه رنج» برگرفته از داستانی است به نوشته مارک بوال و به کارگردانی خانم کاترین بیگلو که توانسته است بینندگان را به خود جذب کند

فیلم «گنجه رنج» برگرفته از داستانی است به نوشته مارک بوال و به کارگردانی خانم کاترین بیگلو که توانسته است بینندگان را به خود جذب کند و خود را از سایر فیلمهای جنگی غیرمستند آمریکایی جدا کرده و برای مخاطب طعم دیگری دارد از اینرو در اکران عمومی توانسته از اقبال خوبی برخوردار باشد. ضمن اینکه در فیلم سربازان زیادی وجود دارند اما بیشتر ۳ مرد در یک گروه متخصص خنثی سازی بمب مد نظر قرار دارند و در واقع داستان فیلم را برای ما می سازند.

اون الدریج (برایان گراتی) شخصیتی با اعتماد به نفس پایین، رفتاری نوروتیک و گاهاً کودکانه، مشتاق برای مورد توجه قرار گرفتن، همراه با یک ترس از آسیب دیدن که البته تخصص او درکار، خود نکته ایست که اگر مشکلات ذکر شده قبلی را از وی حذف کنیم می تواند یک سرباز بسیار خوب باشد.

گروهبان جی تی سنبرن (آنتونی مکی) که سعی می کند علیرغم ترس درونی اش از عدم موفقیت، فردی دقیق، باهوش و کنترل کننده و شاید دچار یک پرفکشنیسم جلوه کند. و گروهبان ویلیام جیمز(جرمی رنر) که جانشین تامسون رهبر کشته شده گروه می شود، با خصوصیاتی بارز و قابل تحسین نسبت به الدریج و سنبرن نظر بیننده را جلب می کند و البته از بازیگری هر سه اینها در هر سکانسی، بیننده دچار دل نگرانی، دلهره و اضطراب می شود.

فیلم با جمله ای از کریس هجس روزنامه نگار نیویورک تایمز آغاز می شود:

«جنگ یک ماده مخدر است»

لازم دانستم قبل از پرداختن به محتوای فیلم به نکاتی درباره این جمله اشاره کنم. با دیدن این جمله هر کس ادراکی از آن پیدا می‌کند و در صورتیکه بخواهیم جنگ را افیون بدانیم، به نوعی تمام بار سنگین هزینه ها و اتلاف انرژی ها و دیگر صدمات بیشمار جنگهای سراسر تاریخ را بردوش تک تک سربازان آن تقسیم کرده ایم و البته از نگاه مسببین اصلی جنگها در تاریخ، این استراتژی خوبیست برای سرپوش گذاشتن بر آنچه می توان آنرا ابراز خشم نسنجیده و بیمارگونه برخی سیاستمداران دانست.

گرچه کارگردان خواسته فقط به یکی از دلایل جنگها در طول تاریخ اشاره کند، اما در صورتیکه وی بخواهد بیننده این جمله را بخواند و بعد با این ذهنیت به دیدن فیلم بپردازد، این را مبین فاصله عمیق وی با آنچه واقع گرایست می دانم، و نمی توان همچون فیلمهای قبلی وی آنرا فراواقعیت گرا نامید، باید بدنبال آن در جائی پشت واقعیت گشت.

از سوی دیگر این واقعیت وجود دارد که انسان تنها موجودیست (به غیر از مورچگان) که بر علیه نوع خود عملیات می کند و اندیشمندان زیادی در مورد متجاوز بودن انسان توافق نظر دارند، چنانکه زیگموند فروید می گوید «انسان حیوانیست غارتگر». اما این خصیصه انسان بالقوه است و تا زمینه های آن فراهم نشود بالفعل نمی شود.

دلایل دیگر از جمله یک فرهنگ نیز می تواند در بروز جنگ مؤثر باشد. اما تمام اینها نمی تواند سرپوشی بر پرخاشگری افراطی و مضر مسببین اصلی جنگها باشد. در صورتیکه سرباز دچار چنین حالت بیمار گونه ای شود تاثیر آن به مراتب کمتر از ویرانیهای گسترده ایست که ما در تصاویر فیلم می بینیم که تازه این تصاویر مستند نیست و لوکیشن در کشور اردن است.

در هر حال اگر افیونی به نام جنگ وجود دارد که می تواند سربازان را معتاد کند کشت دهنده و پخش کننده آن چه کسانی هستند؟

علاقه ای نداشتم اینگونه شروع کنم اما نگاه طفره آمیز و محتاطانه ای که کارگردان در قبال واقعیات دارد مرا برآن داشت تا علیرغم علاقه ام به کارهای خانم کاترین بیگلو بدین ترتیب وارد فیلم شوم.

بغداد سال ۲۰۰۴ میلادی. گروه ۳ نفری سربازان آمریکایی که متخصص خنثی سازی بمب هستند مشغول بررسی وضعیت محموله ای مشکوکند و برای این کار از یک روبات خنثی کننده بمب استفاده می کنند. سربازان عراقی در کنار سربازان آمریکایی در حال خالی کردن منطقه ای هستند که شعاع احتمالی انفجار نامیده می شود.

وضعیت جنگ زده کشور عراق بگونه ای تصویر شده که گوئی نظامیان مانند دیگر مشاغل مشغول حرفه خود می شوند و انگار دکانی است در کنار دیگر دکانها که حالا بساطش را پهن کرده است؛ البته به همراه آلودگیهای صوتی و روانی که از خصوصیات این شغل است. نفربری حامل نیروهای امنیتی ویژه آمریکایی وارد صحنه می شود و سپس نیروهای ویژه عراقی با لباسهای سیاه و سوار بر یک خودروی نظامی به آنها ملحق می شوند. تک تیراندازها ساختمانهای اطراف را می پایند و گروه خنثی کننده همچنان مشغول استفاده از روبات است و بجای خنثی سازی، تامسون، رهبر گروه، می گوید می خواهم این مردم بفهمند که اگر قرار باشد آنها وسط خیابانهایشان برایمان بمب بگذارند ما هم خیلی راحت خیابانهای کوچک لعنتی شان را منفجر می کنیم. سپس تصمیم می گیرد تا محموله مشکوک را منفجر کند که نقص فنی روبات باعث می شود تا گروهبان تامسون شخصا اقدام به حمل مواد منفجره به سمت محموله مشکوک کند. جاسازی بمب را انجام می دهد و در حالیکه از آن دور میشود ناگهان الدریج متوجه کسی در قصابی می شود که مشکوک به این است که کلید انفجار بمب که یک موبایل است در دست اوست. به سمت او می دود و به او هشدار می دهد و همزمان بمب منفجر می شود و تامسو ن در این صحنه در اثر انفجار کشته می شود. بمب اولیه تا ۲۵ متر شعاع مرگ آن بود اما چون تامسون به آن محموله بمبی دیگر اضافه کرد در حالیکه بیشتر از ۲۵ متر با محموله فاصله داشت کشته می شود.

بعد از این حادثه و مرگ تامسون گروهبان جیمز به گروه براوو (گروه خنثی کننده بمب) در اردوگاه پیروزی منتقل و کار خود را به عنوان جایگزین تامسون آغاز می کند.

به واقع در این فیلم از هیکلهای تنومند، صحنه های پر از اکشن اغراق آمیز، تکنولژیهای پیشرفته و پیچیده نظامی و سلاحهای عجیب و مخوف خبری نیست و کارگردان سعی کرده تا همچنان ساده و واقع گرایانه وضعیت سربازان آمریکایی حاضر در عراق را توصیف کند و گویی علاقه ای به تبیین حضور سربازان در عراق ندارد و البته اگر ایشان بدون جانبداری به تبیین این موضوع نیز پرداخته بود وجه انسان گرایانه بودن را نیز به آن اضافه می کردم.

نکته ای که باعث می شود از این به بعد داستان فیلم مخاطب را به دنبال خود بکشاند، صحنه های پراسترس و ترغیب کننده فیلم است تا جایی که مخاطب به لحظه حاضر فکر می کند و بدنبال چگونگی پایان فیلم نیست. حل مسئله ای را می نگرد که برایش تازگی دارد و مثل بازی های فکری داخل مجلات تکراری نیست و تا به حال به آن پرداخته نشده، و این فیلم را مهییج کرده است.

کارگردان بسیار زیرکانه از بین رسته های مختلفی که در ارتش وجود دارد، رسته خنثی سازی بمب را انتخاب کرده تا موضوعی باشد که تا به حال کسی به آن نپرداخته و البته زیرکانه تر، این که آنها را کسانی معرفی می کند که قبلا در اطلاعات و یگان کماندو بوده اند و حال به اینجا منتقل شده اند و با اینکار گروه آنها را پر اهمیت تر از یگانهایی مثل اطلاعات و کماندو جلوه داده که برای بینندگان تقریبا آشنا هستند. در واقع مثل این است که می خواهد افرادی گمنام اما مهم را در یک مستند معرفی کند.

سربازانی که در این رسته خدمت می کنند شغلشان آمیخته با هیجان و دلهره است و تمام وجود و هستی سرباز در خطر دیده می شود و مثل این است که کارگردان دلهره را در طول فیلم بارها به بیننده تزریق می کند.

من سعی نمی کنم به جزئیات در این فیلم بپردازم چرا که نگاه کردن به این فیلم نیاز به یک نگاه کل گرا را دارد، چرا که همان طور که اشاره کردم هر از چند گاهی محموله مشکوکی در شهر بغداد گزارش می شود و گروه برای خنثی سازی به آنجا می رود و در نهایت بعد از تهییج بیننده خنثی سازی با موفقیت انجام می شود و این سیکل ادامه دارد. از این حیث می توان فیلم را در زمره فیلمهای حادثه ای هیجانی در نظر گرفت. اما لازم می دانم به شخصیت های موثر در فیلم اشاره کنم.

گروهبان جیمز که رهبر جدید گروه براوو است از یک یگان کماندو به آنجا منتقل شده است و در ابتدای کار و در اولین ماموریتش از دیگر همرزمانش متفاوت جلوه می کند. فردی با جسارت، دلیر، کاردان، متخصص در خنثی سازی بمب، صبور و دارای رکورد ۸۷۳ بمبی که خنثی کرده است.

علاقه مندم به جیمز بیشتر بپردازم چرا که معتقدم خانم کاترین بیگلو نیز به جیمز علاقه مند بوده و در واقع شخصیتی که فیلم را از ملال آور بودن نجات می دهد جیمز است.

این در حالیست که جیمز مردی است که همسر و فرزند خود را رها کرده و به جنگ آمده و گرایشات ناسیونالیستی نیز در وی مطرح نیست. آیا این عمل او بدرفتاری عاطفی وی با خانواده خود نیست؟ اگر نیست چگونه است که در کل روزهایی که آنجاست فقط یکبار با همسر خود تماس می گیرد اما با او صحبت نمی کند و بیننده را در این دو راهی می گذارد که آیا او از سر دلتنگی فقط خواسته صدای همسرش را بشنود یا از فشار وجدان و شرمساری با او صحبت نمی کند؟ اگر بخواهیم هر یک از این موارد را بپذیریم این قسمت از فیلم به سینمای بالیوود شبیه تر است تا هالیوود. البته نباید از این غافل شد که علاقه کارگردان به این شخصیت باعث شده رفتار او را توجیه عقلانی کند تا هرکس بتواند از یکی از وجوه این شخصیت لذت ببرد.

اگر پاسخ به این سوال که آیا جیمز با خانواده خود بدرفتاری عاطفی داشته مثبت است، آیا کارگردان از مکانیسم دفاعی سرکوبی، توجیه عقلانی و فلسفه بافی در مورد او استفاده نکرده است؟ به نظرم استفاده کرده و به شکل ماهرانه ای خودش و بیننده را نیز با استفاده از اینها توجیه کرده است.

با این کار گوئی این مسیر را برای جیمز انتخاب می کند و به او دیکته می کند که به خنثی سازی بمب بپرداز و به بچه های عراقی و خانواده های آنها فکر کن، به نحوی که گاها در ذهن من از آن نظامی، تصویری از یک لَلِه بچه های عراق نقش می بندد. اینکه متخصص خنثی سازی بمب مورد نیاز است می تواند استفاده از مکانیسم دفاعی فلسفه بافی باشد. چرا که در ارتشی مثل ارتش ایالات متحده این چنین کمبودهایی بعید به نظر می رسد و این جمله بیشتر برای توجیه شرایط جیمز در نگاه بیننده است و ترغیب بیننده به رویگرداندن از خانواده جیمز است.

اینکه در ابتدای فیلم جمله ای آورده می شود و جنگ را مخدر و سربازان را که درگیر آن هستند معتاد می داند می تواند مبین این باشد که فشار روانی ناشی از اعتیاد به افیون جنگ باعث شده تا جیمز داوطلبانه خانواده خود را ترک کند و به جنگ عراق بیاید و تسلیم اعتیاد به جنگ شود!؟

جیمز تنها یک سرباز است که خصایص و شخصیت واقعی یک سرباز را به نمایش می گذارد و به هیچ وجه یک قهرمان نیست. اگر بخواهیم جیمز را از این حیث به خوب، بد و یا ایده آل تقسیم کنیم کاملا غلط است که البته این تلاش از سوی کارگردان مشهود است. اگر جیمز را مترادف واقعیت فرض کنیم، واقعیت نه بد است نه خوب و نه ایده آل، واقعیت، واقعیت است، آن چیزیست که هست، وجود دارد و جاریست و باید وجود داشته باشد.

برای تشریح بهتر شرایط جیمز نسبت به محیطی که در آن قرار دارد از دیدگاه روانشناسی نظامی به این موضوع می پردازم.

از این رویکرد ما در عصری زندگی می کنیم که هنوز هم سلاحهای اتمی با قدرت تخریب بسیار بالاتر از بمب هیرو شیما، در دسترس بسیاری از کشورهاست، و کوچکترین عمل پرخاشگرانه می تواند فاجعه ای زیست محیطی و انسانی ببار آورد. و این تصور را داشته باشید که گروهبان تامسون و یا سنبرن و یا سرهنگ فرمانده، مسئول تصمیم گیری برای شلیک آن باشند، همین الان که احساس کنید کلید بمبی هسته ای در دست آنهاست آیا وحشت نمی کنید؟ و اگر این کلید در دست جیمز باشد چطور؟ فکر می کنم اگر کمی تأمل کنید بگویید باید حتما در دست او باشد، چرا که می دانید او حداقل بیجا شما را درگیر یک جنگ هسته ای تمام عیار نمی کند.

بطور کلی افراد و ملتهای مختلف می توانند نسبت به جنگ تمایلات و حالات گوناگونی داشته باشند، افرادی که گذشته آنان از رفتار خشونت آمیز حکایت دارد بیشتر در یک عمل فعالانه پیشقدم می شوند و در زمره کسانی قرار می گیرند که در «خشونتهای غیر لازم» دوران جنگ مشارکت می کنند. همانطور که در فیلم می بینیم تامسون و سنبرن ترک کردن خیابان بمب گذاری شده و منفجر کردن بمب را به خنثی کردن آن ترجیح می دهند در حالیکه رسته آنها انفجار بمب نیست، خنثی سازی بمب است و جالب اینکه اسم رمز آنها هم بلستر (منفجر کننده) است. مثل اینکه تعمیرکاری باشد که فقط تعویض قطعات را بلد باشد آنگاه او دیگر باید تعویضکار خوانده شود. آیا شما برای تعمیر اتومبیلتان به تعویضکار مراجعه می کنید؟ و آیا سربازی را که قتل انجام می دهد قاتل می نامید یا سرباز؟ و حال اگر سربازی، سرباز باشد، نام دیگری برای او انتخاب می کنید؟ در هر حال سرباز کیست؟

آن دسته از سربازانی که رفتاری منطبق تر با قوانین جنگ دارند ممکن است از خود آن رفتاری را نشان دهند که پرخاشگری انطباقی نامیده می شود. همچنانکه دیدیم جیمز برای کنترل کردن راننده تاکسی اسلحه را به سمت او می گیرد و او را متوقف می کند و او را کنترل می کند و حتی تیراندازی او برای کنترل راننده است نه کشتن و از شر او خلاص شدن. اگر در اینجا بگوییم جیمز سربازی دلیر باهوش و... است مثل این است که در قرن ۲۱ معلمی را بیابیم که شاگردان را کتک نمی زند و بگوییم او مهربان و... است.

البته این در حالیست که دارندگان رفتار نابهنجار، آن رفتاری را از خود نشان می دهند که پرخاشگری خصمانه نام دارد. در صحنه ای از فیلم دیدیم که سنبرن به الدریج پیشنهاد می کند جیمز را در حادثه ای ساختگی به قتل برسانند و در صحنه ای دیگر سرهنگ فرمانده دستور کشتن مهاجم زخمی را صادر می کند بدون اینکه هویت او را کاملا بشناسد و یا به فرد مهاجم قبل از مرگ، فرصتی برای دفاع داده شود. آیا این از انسان قرن ۲۱ بعید نیست؟

مراد اصلی از پرخاشگری انطباقی، موفقیت فرد در رویارویی با دشمن است. در این نوع رفتار، هدف کنترل دشمن است نه نابود کردن آن. پس اعمال خشونت حین جنگ همان چیزیست که فرد بیمار روانی به خاطر آن وارد عرصه نظامی و سیاسی شده تا چهارچوب امنی برای تخلیه ناکامی ها، کینه ها و دشمنی های خود بیابد.

بهتر بود بجای قهرمان جلوه دادن جیمز، تأکید بر این بود که جیمز سربازی است که در قرن بیست و یکم زندگی می کند و انتظارات جامعه بشری چیزی شاید بیشتر از جیمز باشد. در صورتی که سطح انتظارات جامعه از قشری، توسط رسانه ها و جامعه هنری، بدین شکلها پائین آورده شود، باعث پسرفت و حداقل در جا زدن آن قشر از هر حیث خواهد شد.

در جایی از فیلم سنبرن جعبه ای از زیر تخت جیمز بیرون می آورد و از جیمز سوال می کند که اینها که داخل جعبه اند چه چیزهایی هستند، جیمز می گوید: «این جعبه پُر از چیزهایی هست که نزدیک بوده به کُشتنم بِدَن». در واقع او به خاطراتی اشاره می کند که به او اعتماد به نفس می دهد و او می تواند به هر بار جستن از مرگ و فائق آمدن بر آن افتخار کند. ما انسانها همیشه از خاطرات رنج آور و سختمان تعریف می کنیم که به این طریق بگوییم که هستیم و اینگونه توانستیم بر مشکلات فائق آییم و هرچه درگیری با مشکلات رنج آورتر باشد احساس درونی ما بهتر و افتخار آمیزتر است. در این صحنه جیمز هم این احساس را دارد که توانسته از پس موانع زیادی آن هم از نوع بمب برآید و به امروز خود افتخار کند. وقتی جعبه جیمز را دیدم به یاد مدالهایی افتادم که ژنرالها به سینه هایشان آویزان می کنند.

نکته دیگری که نظرات را جلب می کند و شخصیت جیمز را از دیگران جدا می کند این است که او همیشه از زنده بودن حرف می زند. زمانیکه سرهنگ فرمانده از او می پرسد چطور بمبها را خنثی می کنی، می گوید: هر طور که زنده بمانم. او در مورد دیگران هم به زنده ماندن فکر می کند، علاقه ای به فکر کردن در مورد مردن و کشتتن ندارد، آنچنانکه در صحنه ای وقتی آن مرد عراقی که جلیقه انفجاری پوشیده و درخواست کمک میکند تا از بمبها جدا شود، علیرغم نظر سنبرن کنار مرد می ماند و تمام تلاش خود را می کند. هر چند موفق نمی شود اما تقلاهایی که برای باز کردن قفلها در لحظات پایانی تایمر بمب داشت هر بیننده ای را به تحسین وا می داشت. تلاشهای جیمز شاید منوط به این بود که فردی که جلیقه انفجاری بر تن داشت دائم اشاره به این می کرد که او خانواده دارد و صاحب فرزند است و جیمز خود را به خطر می اندازد تا او را نجات دهد. اگر جیمز تا این حد نسبت به همسر و فرزندان آن فرد، احساس مسئولیت می کند آیا در همان زمان نسبت به همسر و فرزند خودش نیز این احساس را دارد؟ و اگر دارد چه چیزی بازنمائی کننده این احساس در اوست؟

وجه اشتراک این فیلم با دیگر فیلمهای جنگی که به موضوع عراق پرداخته اند این است که دوباره در مبارزه با تروریسم نیروی نظامی و عملیات های گسترده را علیه این پدیده مقدم دانسته و به نوعی مهر تأییدی است بر اینکه با یک تفکر باید با سلاح و نیروی نظامی برخورد کرد و آنرا از بین برد. اینکه برای مبارزه با یک تفکر هر چند منحط، از جنگ و نابودی استفاده کنیم خود یک پرخاشگری خصمانه است مثل اینکه از کارد آشپزخانه برای قتل انسانی بهره بگیریم. هر قفلی کلیدی دارد و کلید باز کردن این قفل، مقابله با تفکر تروریسم از طریق فرهنگ سازی و آنچه جامعه شناسان، روانشناسان، روشنفکران و دیگر دست اندر کاران، عمری را وقف مطالعه و شناخت آن کرده اند، می باشد.

سعید متشکری

منبع: www.passageway.persianblog.ir

www.motshakeri.blogfa.com