زنان زیر سقف شیشه ایی: بررسی جرم شناسانه ی " بزه دیدگی زنان در محیط مرتبط با کار"

فرشاد اسماعیلی

کمتر از یک سده پس از تولد جرمشناسی ، مثلث سنتی جنایت یعنی " جرم " ، " مجرم " ،و" مجازات " تغییر شکل هندسی یافت. ضلع فراموش شده ی چهارمی به نام " بزه دیده " مورد پژوهش و مطالعه ی عده ایی از جرمشناسان قرار گرفت. این رهیافت جدید منجر به گشودن دریچه های جدیدی در جرمشناسی و تولد رشته ایی به نام " بزه دیده شناسی" گردید.  در بزه دیده شناسی صحبت از اقدامات و سیاست هایی میشود که از بزه دیده واقع شدن افراد جلوگیری کند و بزه دیده به عنوان عنصری که در وضعیت پیش جنایی قرار دارد زمینه ی جاذبه را برای بزهکار کاهش بدهد و هزینه های جرم را برای بزهکار تا جای ممکن بالا ببرد. به دنبال یافته های جرم شناسی ، سیاست کیفری افتراقی ( ویژه) به دنبال پیشگیری از بزه دیدگی افرادی قرار گرفت که به دلایل متعدد به صورت بالقوه افراد آسیب پذیر تری هستند.
در فرآیند جنایی ( حرکت از اندیشه به سوی ارتکاب جرم ) بزه دیده به عنوان عامل پیش جنایی می تواند نقش مهمی را ایفا کند. مطالعه قربانی جرم و روابط او با مجرم وتاثیرعملکرد و کنش و واکنش او در تحقق جرم از اولویت هایی است که افق های تازه ایی را در جرمشناسی گشوده است.  ازینرو ، بزه دیدگی نیز میتواند معلول عوامل مختلفی باشد. نظیر ویژگی های فیزکی ، موقعیت سازمانی ، بیماری ، عدم تعادل روحی ، نفوذ پذیری ، سابقه ، عدم مراقبت های محیطی و ... اما میزان بزه دیدگی برخی افراد به دلایل گوناگون بیش تر از سایرین است. این بزه دیدگان را " بزه دیدگان مستعد " یا " بزه دیدگان بالقوه آسیب پذیر " مینامند.
"هانس فون هانتینگ" در کتاب  " بزهکار و قربانی او" معتقد است بعضی از طبقات همچون  زنان ، کودکان ، جوانان ، پیران ، اقلیت های قومی و مذهبی ، مهاجرین ، افراد زیر هنجار و ناقص العقل ها پیش زمینه و استعداد قبلی برای بزه دیده واقع شدن دارند." جنسیت " افراد یکی از عوامل مهم آسیبب پذیری بیشتر افراد میباشد که در یک وضعیت ساختاری ، زنان را در جامعه آسیب پذیر تر میکند.
بنابر این،یادداشت پیش رو  به دنبال تببین چرایی آسیب پذیر بودن بالقوه زنان در نقش بزه دیده است با تاکید بر عنصر کار یا در ارتباط با محیط کار.
خشونت در محیط کار یا خشونت مرتبط با محیط کار یکی از مشکلات و مسائلی است که بیشتر از انکه در حوزه ی نظری نگران کننده باشد در حوزه ی عمل و اجرا است که پای عدالت را به میان میکشد. سازمان بین المللی کار طی تحقییقاتی صاحبان برخی از مشاغل از جمله رانندگان تاکسی ، کادر بیمارستانی ، معلمان ، مدد کاران ، صندوقداران بانک ، مغازه دارها و مهاجران را بیشتر در معرض خشونت دانسته است. اما سازمان تاکیید ورزیده است که خشونت از نظر " جنسیت " ،  زنان را بیشتر تهدید میکند.
 هرچند تعریف کلی خشونت مرتبط با کار هنوز در حیطه ی بین المللی مورد توافق قرار نگرفته است ،  اما جلسه ایی تخصصی توسط کمیسیون اروپایی در دوبلس در می 1996 در تلاش برای تعریف این امر صورت گرفت:" وقایعی که در آن اشخاص مورد خشونت ،  تهدید یا آزار در شرایط مرتبط با کارشان قرار میگیرند و مستلزم یک چالش تلویحی یا غیر تلویحی در مورد امنیت ، رفاه و سلامتی آنها می  باشد. "
با عبور از این تعریف ،  به چند متغیر در ارتباط با خشونت در محیط کار  که موجب شده است " زنان " در محاسبه گری بزهکاران یک " بزه دیده ی ایده آل" محسوب بشوند اشاره میکنیم :

•        متغیر های موقعیتی
زمان و مکان دو متغیر مهم در تجربه ی زیست زنان است. به عنوان  مثال ، " شب" در زندگی و برنامه ریزی زنان فارغ از ویژگی های فردی واجتماعی نقش مهمی را ایفا میکند. کار شبانه  در ادارات و کارخانجات وشرکت های خصوصی به علت کاهش حضور ناظران رسمی و غیر رسمی زمینه ی مناسب را برای بزه دیدگی زنان فراهم می آورد.
با این حال عدم ذکر ممنوعیت کار شبانه برای زنان یکی از انتقادهاییست که عده ایی از حقوقدانان به قانون کار زنان وارد میدانند.  هرچند در مقاوله نامه های بین اللمللی قدیمی به  اصل ممنوعیت کار شبانه و مستثنیات آن اشاره شده است و برخی کشورهای اسلامی  نیز مانند مصر ولبنان ممنوعیت کار شبانه را پذیرفته اند و تصریح کرده اند، با این حال عده ایی عدم ممنوعیت کار شبانه را همگام با تحولات بین المللی دانسته و قابل دفاع میدانند.
واقع شدن  محل کار در مناطق نا امن دور از شهر یا  در مرکز و نزدیک به شهر ، خلوت یا شلوغ بودن منطقه ی محل کار ، شناخته یا ناشناخته بودن محلات نزدیک به محل کار و ... میزان بزه دیدگی زنان را تحت تاثیر قرار میدهد.

•        ویژگی ظاهری زنان
هرچند در نظر مطلوب نیست که ویژگی ظاهری زنان در نحوه ی استخدام و یا میزان بزه دیده واقع شدن آنها تاثیر بگذارد اما طبق پژوهش صورت گرفته در مورد زنان شهر تهران در محدوده سنی 19 تا 60 سال ، از نظر 66% مصاحبه شوندگان ویزگی ها و جذابیت های ظاهری میتواند نقش مهمی در بزه دیدگی زنان ایفا کند.(سهیلا صادقی- زهرا میر امینی).
از اینرو بسیاری از زنان در محیط مرتبط به کار برای افزایش مصونیت و حتی حفظ امنیت شغلی و کاهش بزه دیدگی(به ویژه مزاحمت های جنسی) به راهکارهای فردی روی می آورند و با افزایش پوشش و مراقبت رفتاری به دنبال امنیت شغلی و کاهش بزه دیده گی پیش میروند. فیزیک و وضعیت جسمانی نیز در برخی جرایم  خشونت آمیز  مثل آدم ربایی (که کمتر در محیط کار اتفاق می افتد ) و یا تجاوزات جنسی  نقش موثری ایفا میکند.

•        سبک مدیریتی
محل کار (به عنوان عنصری از فرایند تکوین جرم  که زن بزه دیده در آن  موقعیت قرار دارد)  اگر به شکل " مشارکتی" مدیریت شود  ، و گفت وگو و ارتباط همسطح و موازی و دسترسی آسان به مدیریت اصلی و طرح مشکلات کاری به شکل جمعی  از ویژگی های مدیریت باشد ،  آنگاه بزه دیدگی زنان نیز کاهش خواهد یافت  و زنان کمتر در معرض خشونت کاری واقع میشوند.
اما در مدیریت " سلسلسه مراتبی"  که نابرابری قدرت و مناسبات در محیط کار نهادینه شده است ، زنان را در موقعیتی قرار خواهد داد که مورد تهدید برای از دست دادن فرصت شغلی یا مورد تشویق برای ارتقا  شغلی باشند. وغالبا در ساختار اداری هرم وار  ایجاد بستر و فرصت بزه به ویژه علیه زنان بیشتر به چشم میخورد.
در مدیریت اداری هرم وار زنان مورد بزه واقع شده یا در معرض بزه ، به علت فاصله ی فضای گفت وگو  با کارفرما و نگرانی همیشگی از دست دادن موقعیت  شغلی ، حفظ امنیت شغلی را به مطرح نمودن پدیده ی خشونت با کارفرما یا  مراجع صالح ترجیح میدهند. حتی گاها  به اعمال این خشونت  پنهان تن میدهند  که نهایتا با تکرار و استمرار آن ممکن است به پدیده ی" کار گریزی" منجر گردد.
در نهایت از آنجایی که در اعلامیه رفع خشونت علیه زنان در سال 1992 مصوب مجمع عمومی ، از تمام دولت ها خواسته شده است برای منع و مجازات هرگونه خشونتی علیه زنان اقدامات ضروری در پیش بگیرند و با توجه به حضور بیشتر زنان در فضای کار و اشتغال جامعه ، توجه بیشتر به " بزه دیدگی زنان در ارتباط با کار " نیازمند توجهات اجرایی ،  تقنیینی و جامعه شناسانه بیشتری میباشد.
این یادداشت در چارچوب همکاری انسان شناسی و فرهنگ و نشریه همشهری ماه منتشر می شود و در شماره ی تیر ماه 1391 آن به چاپ رسیده .
 

پرونده «خشونت» در انسان شناسی و فرهنگ
http://www.anthropology.ir/node/3201

پرونده «فمینیسم» در انسان شناسی و فرهنگ
http://www.anthropology.ir/node/6623

پرونده «زنانگی» در انسان شناسی و فرهنگ
http://www.anthropology.ir/node/9983