نگاه و تأملی بر کتاب بلوغ در ساموآ اثر مارگارت مید

زینب وفادار

تصویر: مید
مارگارت مید پر مخاطب ترین مردم شناس امریکایی بود. او در سال 1901 در خانواده ای نسبتاً مرفه، فرهیخته و اجتماعی به دنیا آمد. پدرش استاد اقتصاد بود و مادرش هم در شمار دانش آموختگانی بود که فعالیت های اجتماعی وسیعی داشت. او تحت تأثیر روانشناسان و روانکاوان قرار گرفت و به روش تجزیه و تحلیل مسائل روانی علاقمند شد. مید در مطالعات مردم شناسی علمی از اصول روانپزشکی فروید استفاده می کرد، به همین دلیل اولین اثر خود به نام «بلوغ در ساموآ» را منتشر ساخت. این اثر از شاهکارهای مردم شناسی است.

فصولی که در کتاب بلوغ در ساموآ مشاهده می شود از قرار زیر است:
1. یک روز در ساموآ. 2. آموزش و پرورش کودک ساموآیی. 3. خانواده ساموآیی. 4. دختر و گروه سنی او. 5. دختر در اجتماع. 6. رابطه جنسی رسمی. 7. نقش رقص در ساموآ. 8.شخصیت گرایی. 9. تجربه و شخصیت فردی یک دختر معمولی. 10. دختر در کشاکش امور. 11. بلوغ و سن کهولت. 12. مشکلات آموزش و پرورش امریکا درپرتو تضادهای ساموآ. 13. آموزش و پرورش به منظور گزینش درست.
جین هوارد در مورد مید می نویسد: «مردم شناسی نخستین چیزی بود که مید را به خود جذب کرد، زیرا مرور آن بسیار انعطاف پذیر بود اما نتوانست او را باز دارد» (1984: 13).
انگاره اصلی مارگارت مید عبارت است از اینکه، تفاوت های میان مردم معمولاً به فرهنگ هایشان برمی گردد و از دوره کودکی آنها  نشأت می گیرد و همچنین این تفاوت ها به انتظارات خاصی می انجامد، در حالی که این تفاوت ها می تواند به دگرگونی نسل ها هم منتهی می شود. در واقع او به این نکته می رسد که چگونه نوزاد انسان بزرگ می شود و به جرگه اعضای یک جامعه می پیوندد. نقش فوق العاده مردمی مید در مقام یک پشتیبان باعث پیش کشیدن پرسشهایی در خصوص صحت پژوهش های مردم شناختی وی شده است (فریمن، 1983 ، هلز، 1987، لیکاک 1993).
مید مدت ها عمر کرد، سخت کوشید و استدلال هایی به منظور ترکیب نوآوری اجتماعی با سنن موجود ارائه کرد تا موقعیت انسان را بهبود بخشد.
مارگارت مید مانند مالینوفسکی، که خود در رسوم اجتماعی مردمان تروبرباند شرکت داشت، خود را در همه فعالیت های دهکده بومیان شریک ساخت و کوشید که زبان بومیان را بیاموزد. بنابراین، آنچه را که توانست گردآوری نماید هم حاصل مشاهدات وی بوده و هم حاصل گفتگو با بومیان.
در واقع مید به این نتیجه رسید که کودک امریکایی باید طوری تربیت شود که در انتخاب راه خود آزاد باشد و تأکید کرد که وقتی حب و بغض های بی جا موانعی در پیش پای کودکان ما می گذارد و هنگامی که در مراحل نخستین به هیچ موازینی اهمیت نمی دهند، لاجرم بی هیچ شائبه و غرضی در انتخاب طرقی که پیش پای آنها قرار دارد آزاد خواهند بود.
مید تحت تأثیر تشویقات بوآس استاد خود، درباره بلوغ به مطالعه پرداخت. وی، در بررسی این امر، در پی این بود که آیا بلوغ، که دوران تشنج احساسی فرد است در مورد همه مردم جهان مصداق دارد یا آنکه فقط خاص مردمانی است که در مغرب زمین زندگی می کنند؟ بنابراین، به رغم مشکلاتی که برای کار عملی مردم شناسی زنان وجود داشت، وی موفق شد با موافقت استاد خود، به جزیره ساموآ سفر کند و به مطالعه خصوصیات فرهنگی و تربیتی اطفال آنها بپردازد.
نخستین پژوهش میدانی مید در ساموآ انجام شد که هشت ماه را بر سر این پژوهش در سال 1925 در آن جا صرف کرد. نشر کتاب بلوغ در ساموآ در سال 1928 با اقبال فراوان رو به رو شد و برای نخستین بار مردم دانستند که مردم شناسی می تواند مشکلات خویش را حل کند. نتایجی که مید در این کتاب به آنها دست یافت، همچنان وجهه مباحثه آمیز و جدلی خود را حفظ کرده اند. شهرت عالمگیر این کتاب ریشه در موضوع   محوری ای دارد که از نظر انسان ها بسیار پر جاذبه است: چرا ما به این گونه هستیم؟ مید پاسخ این پرسش را در سه تجربه ای پیدا کرده که اکثر مردم در آن مشترکند: کودکی، پدر مادری و سکس. از همین رو است که کار او ارتباطی فوری با میلیون ها انسان پیدا کرد. همچنین مید به همراه مردم دریافت که اقوام بدوی، در پاره ای از شئون زندگی به مراتب با محیط خود سازگارتر از انسان متمدن عصر جدید بودند.
بلوغ در ساموآ نتیجه نخستین پژوهش میدانی مید در جزیره ساموآ در پولینزی بود. در این کتاب مارگارت مید با بررسی موضوع بلوغ نشان داد که بر خلاف تصور رایج، «بحران بلوغ» پدیده ای جهان شمول نیست و      می تواند بر اثر نوع خاصی از آموزش و انتقال فرهنگی تقویت شده یا کلی از میان برود، چنانکه در این جزیره با چنین بحرانی مواجه نیستیم. (فکوهی، 1382: 206) در این پژوهش مشخص می شود که در جزایر ساموآ بر خلاف آنچه در جامعه امریکا شاهدش هستیم چیزی به عنوان بحران بلوغ وجود ندارد زیرا روشهای آموزشی تدریجی و قابل انعطاف، رویکردی آزادمنشانه درمورد روابط جنسی بوجود آورده است. (ریویر، 1388: 69) در واقع تحقیقات مارگارت مید درباره ساموآ، نشان داد که چگونگی تربیت کودکان در جامعه بدوی به همان اندازه متفاوت است که نحوه زندگی سالمندان جامعه (طاهری، 1379: 549).
مید در مقدمه بلوغ در ساموآ می نویسد:
حکایت شیوه دیگر زندگی در اصل به آموزش و پرورش مربوط می شود، آن هم با فرآیندی که از طریق آن، بچه ای که بدون فرهنگ پا به صحنه بشری می گذارد، در زمره اعضای بزرگسالان جامعه اش قرار می گیرد. قوی ترین نورها بر راه هایی پرتو خواهد افکند که نظام آموزشی (تعلیم و تربیت) ساموایی ها به مفهوم   گسترده اش بر اساس آنها با نظام آموزشی ما تفاوت دارد (مید، 1928: 13).
شرح مید در خصوص شیوه آموزش و پرورش کودکان ساموایی بر اساس جستاری مفصل استوار بود که طی آن 68 دختر 8 تا 20 ساله از سه روستای مجاور یکدیگر در جزیره تائو که بزرگترین جزیره از سه جزیره ای است که گروه مانوا واقع در شرقی ترین جزایر ساموائی امریکایی در آن ساکنند، مورد بررسی قرار گرفتند  (مید، 1928: 284). مارگارت مید مجموعه ای از داده های شخصی و خانوادگی را به شیوه ای که اهالی ساموآ یکدیگر را می سنجند (زیباترین دختر، خردمندترین مرد، بدترین پسر) گرد آورد و مجموعه ای از آزمون های بنیادی روانشناختی را نظیر حفظ معمولی (طوطی وار) برای اعداد تنظیم کرد. اما مید پذیرفت که این داده های کمی نمایانگر اساسی ترین طرح اطلاعاتی هستند که طی ماه ها مشاهده افراد و گروه ها، چه به تنهایی، چه در میان خانواده هایشان و چه در هنگام بازی گردآوری شدند. به کمک همین مشاهدات، مجموعه ای گسترده از استنتاجات مربوط به نگرش کودکان به والدینشان و نیز نسبت به یکدیگر، وجود یا نبود علایق دینی در آنان و جزئیات حیات جنسی آن حاصل گردید. این اطلاعات را نمی توان به جداول و آمار و ارقام تبدیل کرد     (مید، 1928: 264). استنتاج بنیادین عبارت از این بود که دوره نوجوانی در ساموآ دوره پر تنش برای دختران نبود، زیرا جامعه ساموایی در کل فاقد تنش بود. پس زمینه موجود در ساموآ که باعث تسهیل فوق العاده رشد و بالندگی می شود، همانا بی قیدی عمومی کل جامعه است. زیرا ساموآ جایی است که کسی در آن با پول بسیار زیاد شرط بندی قمار نمی کند، هیچ کس مبالغ هنگفت نمی پردازد، هیچ کس به خاطر اعتقاداتش رنج نمی کشد یا با مرگ به خاطر اهدافی ویژه نمی رزمد. اختلاف نظرهای کودک و پدر و مادر با حرکت کودک به سوی خیابان فروکش می کند، تضاد میان یک مرد و روستایش با حرکت مرد به سمت روستایی دیگر از میان        می رود، اختلاف میان زن و شوهر با چند حصیر یا زیلوی مناسب بر طرف می گردد و در روابط شخصی، محبت و عاطفه اهمیت چندانی ندارد. عشق و نفرت، حسادت و انتقام، اندوه و مصیبت، از جمله موضوعاتی هستند که مدت های مدید بوده و هستند. کودک از نخستین ماه های زندگی که او را نسنجیده و از روی        بی دقتی از دستان یک زن به دستان زنی دیگر می دهند و می گیرند، می آموزد که نباید به عاطفه و محبت اشخاص دل بست و به روابط میان آنان امیدوار بود (مید، 1928: 199).
قابل ذکر است که خانواده های ساموایی دو طرفه و اغلب گسترده اند. ترکیب خانواده ها بسیار متنوع و از خانواده های هسته ای تا خانواده های 15 تا 20 نفره متغیر است. اعضای خانواده های پر شمار ممکن است از طریق ازدواج، به واسطه پیوندهای خونی، فرزندخواندگی و یا دوستی به یکدیگر پیوسته باشند. این        انعطاف پذیری در نوع سکونت و اقامت باعث می شود که کودک ساموایی وقتی کشمکشی در خانه در         می گیرد، با سایر بستگانش زندگی کند. مید روابط جنسی ساموایی ها را معمولی و بدون نتیجه می داند. از میان 30 دختر بالغی که مید آن ها را بررسی کرده، 17 دختر دارای روابطی با جنس مخالف و 22 دختر       همجنس خواه بوده اند، اکثر باکره های ساموایی در خانه کشیش مسیحی(کلیسا) زندگی می کردند (فریمن، 1983: 93).
مید استدلال می کند که سیلان و انعطاف پذیری تغییرات منزلتی از مشخصه های دوره کودکی و جامعه سامواست. چنین نیست که دوره کودکی سازنده جامعه یا جامعه سازنده دوره کودکی باشد، بلکه این رابطه دوسویه است.
بیشترین کاری که مید انجام داده، آن بود که حالات تربیتی دختران ساموائی را با دختران ایالات متحده مقایسه کرد و به این نتیجه رسید که اختلافی بین دختران ساموائی و امریکایی وجود ندارد، بلکه اختلاف در طرز تلقی و توجیه مسائل «بلوغ» در دو جامعه مزبور است.
مفهوم بلوغ در دو جامعه امریکایی و ساموائی متفاوت است، زیرا دختران ساموائی دوران بلوغ را ادامه دوران کودکی خود می دانند و برای این دوره از عمر خود نقشی قائل نیستند. از این رو هیچ نگرانی، هیجان یا احساس به خصوصی در مورد انتخاب همسر آینده خود ندارند، در نتیجه در مورد چگونگی ازدواج و آینده خود کمتر دچار اضطراب و ناراحتی می شوند. آنها تمایلات جنسی را از اسرار نمی دانند زیرا به عقیده وی احساسات افراد تحت تأثیر عوامل اجتماعی است. دختران امریکایی با اصول و روش های گوناگون زندگی اجتماعی رو به رو می باشند و با افرادی سر و کار دارند که از نظر روحیه، طرز فکر، سلیقه، آمال، شیوه رفتار و غیره با یکدیگر متفاوت هستند، از این رو برای حل مسائل خود با یک راه حل قالبی و از پیش تعیین شده رو در رو نیستند.
در سال 1983 درک فریمن کتابی با نام مارگارت مید و ساموآ: ایجاد و افشای اسطوره ای مردم شناختی منتشر کرد و در آن استدلال کرد که مید به صورت نظام مند، جامعه ساموآ را غیر طبیعی جلوه داده است. فریمن که خود از سامواشناسان است، اظهار داشت که مید شدیداً پیچیدگی فرهنگ، جامعه، تاریخ و روانشناسی اهالی ساموآ را دست کم گرفت و آنان را بسیار ساده پنداشت (فریمن، 1983: 285(. فریمن بر آن است که این ساده انگاری صرفاً بازتابنده عدم تبحر مید در زبان ساموایی، بی اطلاعی او از پیچ و واپیچ های جایگاه و نظام سیاسی ساموایی ها و شادمانی ساده لوحانه در مورد ساموآ به مثابه بهشت منطقه ای گرمسیری است. اما بر اساس شواهد مستدل در نقد فریمن، مید با هدف و منظور از پیش انگاشته ای راهی ساموآ شد: این که فرهنگ، تعیین کننده واکنش انسان در برابر مراحل مختلف حیات، نظیر نوجوانی است، نه زیست شناسی. فریمن        می نویسد: بنابراین، بدیهی است که نوشته های مید در این دوره، راجع به فرهنگ ساموآ و نیز درباره سایر فرهنگ ها، هدفی مشخص داشته که همان کشیدن خط بطلان بر توضیحات زیست شناختی در خصوص رفتار انسان بود.
بی تردید، میل وافر مید به اثبات آموزه هایی که او در کنار بندیکت و بوآس به آنها رسیده بود، منجر به این شده که او در ساموآ از شواهد و دلایلی که مخالف باورهایش بودند، چشم بپوشد (فریمن، 1983: 282).
بنابراین، می توان این گونه بیان کرد که کار مید در ساموآ الگویی برای سلسله تحقیقات قوم نگارانه در جای جای اقیانوسیه ارائه کرد.

منبع اصلی این نوشته، «بلوغ در ساموآ، مارگارت مید ترجمه مهین میلانی ، نهران، نشر ویس: 1365 نشر ویس بوده است.
 

 

آدرس ایمیل: [e-mail]