شهرفرنگ، ديدن دارد؟

معصومه علي اكبري

شهرفرنگ اروپا: چكيده‌اي از پيدا و پنهان تاريخ قرن بيستم. پاتريك اوئورژدنيك. ترجمة خشايار ديهيمي. تهران: نشر ماهي، 1394. 122 ص. 95000 ريال.

1. كتاب مجموعه‌اي از پاره‌مقاله‌هاي پراكنده‌اي است كه حوادث ريز و درشت گوناگون در جنگ جهاني اول و دوم، همچون زنجيري آن‌ها را به هم وصل مي‌كند. نويسنده در هر يك از اين نوشته‌هاي پراكنده، به دنبال نشانه‌هايي از ابراز وجود انسان‌ها مي‌گردد. وجودي كه بيشتر به عدم سپرده شده است تا پايداري در جهان هستي. شيوة جست‌وجوي نويسنده براي منِ خواننده كاملاً تازگي دارد. او با نگاه طنزآميز به سراغ نشانه‌هايي مي‌رود كه كمتر مورخ و جامعه‌شناس و روان‌شناس و فيلسوفي به آن‌ها توجه نشان داده است. اين‌ها معمولاً به دنبال نشانه‌هايي خيلي برجسته و خيلي بزرگ مي‌روند و همين است كه گاه آثار موجود دربارة قرن بيستم و جنگ‌هاي جهاني اول و دوم را تكراري مي‌كند. در حالي كه پاتريك اوئورژدنيك به دنبال نشانه‌هاي خرد و ديده نشده مي‌رود. نكات كمتر قابل توجه را مي‌بيند و روي حوادث و اطلاعات ريز و حتي پيش پا افتاده تأمل مي‌كند. شايد براي اين‌كه مي‌خواهد طنز تلخ تاريخ قرن بيستم را به رخ بكشد و نشان دهد كه به رغم اظهارنظرهاي انسان‌دوستانه و صلح جويانه، همچنان در متن نظريه‌ها، نوعي انسان‌ستيزي و صلح‌ستيزي ناشي از تماميت‌خواهي‌هاي رنگارنگ خفته است و نفس مي‌كشد.

 

2. زبان طنز و به دور از بازي‌هاي نظري نويسنده در آغاز چنان است كه خواننده مي‌پندارد با متني داستاني يا رمان‌گونه مواجه خواهد شد. شروع داستاني كتاب، اين پندار را تقويت مي‌كند: «متوسط قد سربازان امريكايي كه در 1944 در نورماندي كشته شدند، 173 سانتي‌متر بود و اگر آن‌ها را پشت سر هم در يك رديف، دراز به دراز مي‌خواباندي، طولشان به 38 كيلومتر مي‌رسيد. اما بلندترين سربازان، تفنگداران سنگالي در جنگ جهاني اول بودند كه متوسط قدشان 176 سانتي‌متر بود و براي همين در صف نخست به جبهة نبرد فرستاده مي‌شدند تا وحشت در دل آلماني‌ها بيندازند.» (ص 9)

                                                                                                                                                                                                                                                         اين كه تعداد ميليوني كشته‌شدگان را تبديل به طول مسافت مي‌كند، مي‌تواند بيانگر ديد انتقادي او نسبت به تبديل معنايي و ماهيتي انسان باشد به يك كميّت يك بُعدي كه ديگر نه امتداد زندگي است و نه حتي امتداد مرگ است. فقط امتداد يك خط است بر سطحي مفروض.

 

3. يادمان هست كه تا همين چند سال پيش چه اظهار نظرهايي دربارة آغاز قرن بيست و يكم مي‌شد؛ از نظرية پايان تاريخ تا ظهور موعود و دست به دامن اختاپوس افسانه‌اي شدن. نويسنده مواجهاتي از همين دست را دربارة آغاز قرن بيستم پيدا مي‌كند. جواب‌هاي جدّي و غيرجدّي، رسمي و غيررسمي و غيرمنتظره، وضعيت طنزآميز بشر را نشان مي‌دهد. وضعيتي كه همچنان نشان از بي‌سروسامانيِ دردناك و فاجعه‌آميز دارد، به رغم ظاهر سامان يافته‌اش؛ يكي جنگ جهاني اول را آغاز قرن بيستم مي‌دانست و يكي فروپاشي جهان سنّتي توسط انقلاب صنعتي را. آن ديگري رساندن نَسَب انسان به ميمون را و چهارمي تغيير لباس زير زنانه و قرص ضدبارداري.

                                                                                                                                                                                                                                                         زبان طنز نويسنده، جا به جا از اول تا به آخر، با كنار هم نهادن حوادث ريز و درشت و مهم و غيرمهم، تصويري شهرفرنگي از قرن بيستم اروپا ارائه مي‌دهد. او ساخت تلگراف و اينترنت، گاز خردل و انواع سلاح‌هاي كشندة جنگي را در كنار ساخت سينه‌بند و خريد اسپرم مطلوب قرار مي‌دهد و بدين ترتيب تصويري ظاهراً خنده‌آور اما در واقع جدّي و چندوجهي پيش چشم خواننده مي‌آورد، اين همان تصوير شهرفرنگي است.

                                                                                                                                                                                                                                                         در مجموعة اين قطعات در كنار هم چيده شده، هم نسل‌كشي‌هاي گوناگون در اروپا پررنگ و واضح است، مثل نسل‌كشي ارمنيان توسط ترك‌ها و هم نسل‌كشي يهوديان توسط آلماني‌ها و روس‌ها و هم نسل‌كشي كولي‌ها و طبقات ضعيف و الكلي‌ها و عقب‌مانده‌ها و ديگرانديشان و مخالفان كه يا با اعزام به اردوگاه‌هاي كار اجباري صورت مي‌گرفت يا با عقيم‌سازي يا فرستادن به اتاق‌هاي گاز. در كنار اين مكعب‌هاي پررنگ، مكعب‌هاي سكس و ثروت و اطلاعات هم پررنگ مي‌شود و جاي ويژة خود را در مجموعة شهرفرنگي قرن بيستم اروپا مي‌يابد. مثلاً ساخت و توليد قرص ضدبارداري سبب استقلال جنسي و اقتصادي زنان شد و آن‌ها توانستند وارد عرصة عمومي شوند، بي‌آن‌كه دغدغة امور خانه و نگهداري از بچه‌هاي ناخواسته را داشته باشند. زنان پولدار حتي مي‌توانستند بدون رابطة جنسي و با انتخابي كاملاً آزاد و صرف هزينة بالا از اسپرم‌هاي مطلوب بر اساس دين، مليّت، تبار،‌ نژاد، سطح تحصيلات، نوع تفريحات، شغل، قد، وزن، گروه خوني و رنگ مو برخوردار شوند. (ص 96)

 

4. به همان اندازه كه زنان وارد عرصة عمومي مي‌شدند، جامعه مصرفي‌تر مي‌شد و توجه ويژه به كودكان نيز بر شدت مصرف‌گرايي جامعه مي‌افزود. به باور نويسنده، اصلاً توجه به استقلال و رفاه كودكان سرپوشي بود بر تحول و پيشرفت سريع جامعة مصرفي:

                                                                                                                                                                                                                                                         «بعد از جنگ جهاني دوم، نوجوانان هم در كشورهاي دموكراتيك كم‌كم اهميت پيدا كردند، چون اين دوران آغاز دوران جامعة مصرف‌گرا بود و نوجوانان وقتي تبليغ محصولات جوانانه را مي‌ديدند از پدر و مادرشان مي‌خواستند آن را برايشان بخرند. در جامعة مصرفي نسل تازة كودكان در وفور نعمت و فراواني بزرگ مي‌شدند.» (ص 63)

                                                                                                                                                                                                                                                         نكتة قابل توجه در نگاه نويسنده به حوادث ريز و درشت قرن بيستم، در تلقي متفاوت او از جنبش دانشجويي دهة شصت و نقش جوانان در تحولات بنيادين اجتماع و تغيير ارزش‌هاي موجود است. به نظر او جنبش اعتراضي جوانان عليه همان جامعة مصرف‌گرايي بود كه در متن آن پرورش يافته بودند. جامعه‌اي كه مصرف را معطوف به نژاد و طبقه مي‌دانست:

                                                                                                                                                                                                                                                         «اين بچه‌ها وقتي بزرگ شدند كم‌كم شروع به غر زدن كردند كه جامعة مصرفي آدم‌ها را بردة خودش مي‌كند و بايد تمهيدي انديشيد تا جهاني تازه خلق كرد كه هيچ‌كس به بردگي كشيده نشود. در دهة شصت جوان‌ها دست به شورش عليه جامعة مصرفي و بردگي و جنگ و نژادگرايي و غيره زدند.» (ص 63)

            «جوان‌ها مي‌گفتند نژادپرستي محصول جهان قديم است و بايد در جهان بازنگري كرد و عشق و خوشبختي بسيار مهم‌تر از تلويزيون و يخچال هستند و آن‌ها نمي‌خواستند پدر و مادرهايشان به آن‌ها بگويند در چه رشته‌اي درس بخوانند و آنان را از سيگاركشيدن و بلند كردن موهايشان و عشق‌ورزي و غيره منع كنند. و در 1968 شورش‌هاي دانشجويي در اروپاي غربي در گرفت... بر روي ديوارها چيزهايي از اين قبيل نوشتند كه  “آبي خاكستري خواهد ماند تا زماني كه دوباره از نو خلق شود” و  “واقع‌بين باشيد اما در تمناي ناممكن” و “هيچ منعي مجاز نيست” و  “قدرت را به تخيل بسپاريد”.» (ص 72)

                                                                                                                                                                                                                                                   «دهة 1960 نقطة عطفي در تاريخ جوامع غربي بود، چون شكوفايي و رونق مادي چشمگيري رخ داد و زنان به قرص‌هاي ضدحاملگي دسترسي پيدا كردند و جوانان بر افكار عمومي بسيار تأثيرگذارتر شدند و به مرور شهروندان قديمي هم به ورزش روي آوردند و همان لباس‌هاي جوانان را به تن كردند و رفتارهاي‌شان را شبيه آن‌ها كردند و شروع به پراكندن ايده‌هاي راديكال نو كردند و وقتي كسي دست كم روحية جوانانه نمي‌داشت، مي‌گفتند از آدم‌هاي جهان قديم است. و جامعه‌شناسان مي‌گفتند جامعة بورژوايي منسوخ شده است و جايش را شكل تازه‌اي از جامعه گرفته است كه آن را جامعة نوبالغ مي‌خواندند و مي‌گفتند كه اين نشانة تغيير بنيادين در تحول و تطور جامعة غربي است و لازم است به اين مسئله انديشيد. و برخي فيلسوفان مي‌گفتند كيش جوانانه يكي از احمقانه‌ترين كيش‌ها در تاريخ فكري بشر است و همين مسئله نشان مي‌دهد مبدع آن فاشيست‌ها و كمونيست‌ها هستند و جوامع دموكراتيك آن‌قدر احمقند كه كيش جوانانه را از فاشيست‌ها و كمونيست‌ها اخذ كرده‌اند، اما ديگراني مي‌گفتند  اين هيچ عيبي ندارد، چون درست است كه احتمالاً جوانان احمقند اما در عين حال پويا هستند و اين نكتة مثبتي است. جامعه‌شناسان مي‌گفتند مثبت نگري ارزش تازه‌اي در تمدن غربي است.» (72)

 

5. اوئورژدنيك نويسنده‌اي است كه ظاهراً در همة عرصه‌ها مي‌نويسد؛ داستان و رمان و شعر و مقاله (آن طور كه مترجم در معرفي چند سطري‌اش گفته است). شايد به همين دليل است كه نثرش بسيار نرم و روان و خوش‌خوان است و از حيث زباني و شيوة گزارشگرانه‌اش مي‌تواند مخاطبان جوان و كتابخوان‌هاي غيرحرفه‌اي را نيز جلب كند. هر چند كه ممكن است براي كتابخوان‌هاي حرفه‌ايِ حوزة انديشه و سياست و تاريخ، حرف تازه‌اي نداشته باشد. تازگي كار او شايد در تلفيق ميان جديّت و طنزي باشد كه در متن حوادث قرن بيستم يافته است. ويژگي ديگر كار او در استقلال‌اش از همة مكتب‌ها و فلسفه‌ها و نظريه‌هاي عام و خاص سياسي و تاريخي و اقتصادي و اجتماعي است. در اين اثر خواننده با نام هيچ شخص يا انديشة خاص روبه‌رو نمي‌شود. هر چه هست برداشت و تفسيرِ خود اوست از قرن بيستم. بي‌آن كه متكي بر منبع و مرجعي باشد كه به آن اعتبار ببخشد. از اين نظر مي‌تواند قابل توجه آن شبه‌منتقداني باشد كه با تكية مدام به منابع و مراجع، سعي در معتبر جلوه دادن تفسيرهاي شخصي خود دارند (مگر تفسير، اگر تقليدي و كپي شده از جاي ديگر نباشد، غيرشخصي هم مي‌شود؟) و مباحث انديشه‌مندان ديگر را به سبب استقلال از منابع و مراجع، فاقد اعتبار علمي و نظري مي‌پندارند.

                                                                                                                                                                                                                                                    خلاصه اين‌كه پاتريك اوئورژدنيك از آن نويسنده‌هاي رعب‌افكن نيست كه مخاطب را هراس‌زده از خود براند. هر چند كه هر نويسندة رعب‌افكني هم لزوماً نوشته‌هاي دور از فهم ندارد و خوانندة اهل فن مي‌تواند و مي‌بايست كه با صبر و حوصله چندان با‌ آثار سخت دست و پنجه نرم كند كه متن را زير پنجه‌هاي فهم ذهني‌اش نرم و هموار سازد. شهرفرنگ اروپا، واقعاً يك شهرفرنگ است. پشت عدسي گرد و بزرگش كه بايستي تصويرهاي گوناگوني پشت سر هم مي‌آيد و مي‌رود. شهرفرنگِ اوئورژدنيك مثل شهرفرنگ دوران خردسالي ماست. مناسب حال خوانندگان عام و جوانان و نوجوانان است. از اين نظر، انتخاب مترجم، انتخاب شايسته و بجايي بوده است.