ادبیات معاصر آمریکای لاتین – بخش سوم: ادبیات علمی-تخیلی

کلر تایلور برگردان رضا اسکندری

هرچند این سبک از سبک‌هایی نیست که در مواجهه با ادبیات آمریکای لاتین بلافاصله به ذهن متبادر شود، اما ادبیات علمی-تخیلی در خلال قرن بیستم در این قاره رشد بسیاری یافته و نویسندگان آمریکای لاتین انگاره‌های این سبک ادبی را که عمدتا از ایالات متحده و اروپا اخذ کرده‌اند، حیاتی دوباره بخشیده‌اند. در مجموع، ادبیات علمی-تخیلی آمریکای لاتین بیشتر ادبیاتی «نرم» است تا «سخت»؛ و این بدان معناست که در آن بیشتر به سویه‌ها و احتمالات فلسفی پرداخته می‌شود تا قواعد فیزیکی.

عموما آثار نویسنده‌ی آرژانتینی، خورخه لوئیس بورخس (1899-1986) را طلایه‌دار این ژانر در آمریکای لاتین قلمداد می‌کنند. هرچند داستان‌های کوتاه شناخته‌شده‌ی او که در طول سالیان به رشته‌ی تحریر در آمده و در مجموعه‌ی «داستان‌ها» (Ficciones) گردآوری شده‌اند، در زمره‌ی ادبیات علمی-تخیلی «سخت» قابل طبقه‌بندی نیستند –چرا که در آنها خبری از سفینه‌های فضایی و جنگ‌های بین‌کهکشانی مرسوم در این داستان‌ها نیست- اما به هر روی، قواعد علمی و فلسفی بسیاری را برمی‌آشوبند. تجربه‌های او در باب زمان، فضا و وجودهای موازی در داستان‌های این مجموعه، مانند داستان «باغ راه‌های چندشاخه» (El jardin de senderos que se bifurcan)، نوشته شده در سال 1944، و «تلون، اوکبار، اوربیس ترتیوس» (Tlon, Uqbar, Orbis Tertius)، نوشته شده در همان سال که عنوان آن نام کهکشانی خیالی و مناطق مختلف آن است، و نیز رمان سال 1949 او با عنوان «الف» (El Aleph)، شواهدی از دل‌مشغولی بورخس به سنت داستان‌های علمی-تخیلی هستند.

زمینه‌ی کار بورخس در داستان‌نویسی تجربی، الهام‌بخش گروهی از نویسندگان بود که چالش تصویرگری جهان‌هایی نو و واقعیاتی مربوط به فن‌آوری‌های بسیار پیشرفته‌تر را بر عهده گرفتند. در سرزمین مادری بورخس، آرژانتین، دوست و همکار او آدولفو بیوی کاسرس (Adolpho Bioy Caseres, 1914-1999) چهره‌ی تاثیرگذار دیگری در مراحل آغازین ادبیات علمی-تخیلی بود. رمان کوتاه کاسرس با عنوان «اختراع مورِل» (La Invencion de Morel, 1941) پاسخی اجمالی است به رمان مشهور اچ. جی. ولز (H. G. Wells) با عنوان «جزیره‌ی دکتر مورو» (The Island of Dr. Moreau). این کتاب داستان ماشین شبیه‌سازی را روایت می‌کند که توسط دانشمندی به نام «مورل» اختراع شده است، و نهایتا آشکار می‌شود که ساکنان جزیره‌ای که اتفاقات در آن می‌افتد، همگی هولوگرام‌هایی هستند که توسط همین دستگاه ساخته شده‌اند.

نوشتن با مایه‌های علمی-تخیلی را در داستان‌های کوتاه خولیو کورتاسار، و هم‌وطن او، ادواردو گولیگورسکی (Eduardo Goligorsky)، و به طور خاص در مجموعه‌ی داستان‌های کوتاه او با عنوان «خاطراتی از آینده» (Memorias del future) نیز جستجو کرد. چنین مایه‌هایی را مشخصا در داستان‌های کوتاه آنخلیکا گورودیشر (Angelica Gorodischer) نیز یافت که برخی او را تنها نویسنده‌ی زن آرژانتینی می‌دانند که فعالیت ادبی خود را وقف ادبیات علمی-تخیلی ساخته است. آثار گورودیشر، از جمله رمان سال 1967 او با عنوان «اپوس 2» (Opus 2) و داستان کوتاه سال 1979 او با عنوان «ترافالگار» (Trafalgar)، در برگیرنده‌ی مجموعه‌ی متنوعی از داستان‌پردازی‌های علمی-تخیلی، از جمله سفرهای میان‌کهکشانی و به هم ریختن مقیاس‌های زمانی هستند. در سال‌های اخیر، ریکاردو پی‌لیا (Ricardo Piglia)، دیگر نویسنده‌ی آرژانتینی، این تمایل فوتوریستی را با رمان خود «شهر غایب» (La Ciudad Ausente) ادامه داده است. داستان این کتاب –که در سال 1992 نوشته شده- در سال‌های 2004-2005 روی می‌دهد و منتقدان ادبی آن را «یک داستان کارآگاهی فوتوریستی/سایبرپانک» نامیده‌اند.

هرچند ادبیات علمی-تخیلی در هرم جنوبی این قاره (کشورهای جنوب آمریکای لاتین که عبارتند از آرژانتین، برزیل، شیلی، پاراگوئه و اروگوئه) عموما تحت تسلط نویسندگان آرژانتینی است، اما منتقد ادبی، رمی-مائوره (Remi-Maure) در روایت خود از ادبیات علمی-تخیلی شیلی، مجموعه‌ی متنوعی از آثار را در این حوزه معرفی می‌کند. رمی-مائوره تاریخ شروع ادبیات علمی-تخیلی در شیلی را به سال 1959 و انتشار رمان کلاسیک اوگو کورئا (Hugo Correa) با عنوان «بلند‌ترین‌ها» (Los Altisimos) باز می‌گرداند، هرچند به باور وی، عصر طلایی ادبیات علمی-تخیلی شیلی تنها تا میانه‌ی دهه‌ی 1970 ادامه یافته است.

در کلمبیا، دو چهره‌ی شناخته‌شده‌تر ادبیات علمی-تخیلی عبارتند از آنتونیو مورا بلس (Antonio Mora Velez) و رنه بتس (Rene Betez). مجموعه‌ی داستان‌های کوتاه بتس با عنوان «آنها فلق می‌نامندش و داستان‌های دیگر» (Ellos lo llaman amanecer y otros relatos) که در سال 1996 منتشر شد، در برگیرنده‌ی مقدمه‌ی خوبی بر آثار او، و نیز مقاله‌ای درباره‌ی ادبیات علمی-تخیلی در مقام یک ژانر است. مورا بلس به عنوان یکی از پیشگامان ادبیات علمی-تخیلی در کلمبیا شناخته می‌شود و هم به نوشتن داستان‌هایی هم‌چون مجموعه‌ی داستان‌های کوتاهش با عنوان «قضاوت خدایان» (El juicio de los dioses) پرداخته است و هم به نگارش جستارهای نقادانه‌ای درباره‌ی ادبیات علمی-تخیلی، مانند «ادبیات علمی-تخیلی: اومانیسم امروز» (Ciencia ficcion: El humanism de hoy).

در سال‌های اخیر، این ژانر ادبی به دست نویسندگان زن دستخوض تحولات جدی شده است. به طور خاص، کارمن بویوسا (Carmen Boullosa) و لائورا اسکیبل (Laura Esquivel)، نویسندگان مکزیکی، که این نویسنده‌ی دوم برای کتاب «مانند آب برای شکلات» شهرتی جهانی یافته است، در این ژانر نیز به طبع‌آزمایی پرداخته‌اند. کتاب اسکیبل با عنوان «قانون عشق» (La ley del amor)، به صورت یک رمان چندرسانه‌ای تدوین شده و برخی از الگوهای ادبیات علمی-تخیلی را برای ایجاد شکلی طعن‌آمیز از این ژانر مورد استفاده قرار داده است، در حالی‌که کتاب بویوسا با عنوان «بهشت‌های زمینی» (Cielos de le tierra) بیشتر روایتی بدبینانه از ویرانی پیوستگی و انسجام انسانی از منظری فوتوریستی است.

یکی از پیشرفت‌های جالب توجه در ادبیات علمی-تحیلی آمریکای لاتین در سال‌های پایانی قرن بیستم، استفاده از فن‌آوری‌های نوین در فرآیند تدوین و آفرینش داستانی بود. کتاب خوان ب. گوتی‌یرس (Juan B. Gutierrez) با عنوان «شرایط حدی» (Condiciones Extremas) یک «فرا-داستان» (Hyper-Fiction) توصیف شده است: اثری که هم از کلمات مکتوب تشکیل شده و هم از تصاویری فرا-متنی (Hypertext). داستان این کتاب، که حول محور سه قهرمان با نام‌های ایندیگو کابالرا (Indigo Cavalera)، میراندا ماسدونیا (Miranda Macedonia) و اکینوکسیو دئونامور (Equinoccio Deunamor) می‌چرخد، در سال 2090 آغاز می‌شود، و مانند بسیاری از دیگر آثار علمی-تخیلی، دربرگیرنده‌ی سفر شخصیت‌های داستان در زمان به منظور ایجاد تغییراتی در جریان روی‌دادهاست. از لحاظ ساختاری، این کتاب در فصول کوتاه پرتعدادی تصنیف شده است که هرکدام دربرگیرنده‌ی دو فرا-پیوند (Hyperlink) هستند؛ یکی به فصل پس از خود و دیگری به فصل پیش از خود. بدین‌ترتیب، داستان هم‌چنان از لحاظ عرفی یک روایت خطی است، اما خواننده امکان بازگشت به فصل پیش را نیز دارد؛ راهبردی که سفرهای شخصیت‌های داستان برای بازنگری در گذشته را شبیه‌سازی می‌کند. این کتاب در آغاز به صورت کتاب و لوح‌فشرده در دسترس بود، اما امروزه به رایگان روی اینترنت قابل دسترسی است.

در مجموع، یافته‌های مشاهداتی پرس و پرس (Perez and Perez) درباره‌ی ادبیات علمی-تخیلی آرژانتین را می‌توان به وضعیت این ژانر در سراسر قاره تعمیم داد. این دو منتقد خاطر نشان می‌سازند که این ژانر در آمریکای لاتین اصالتا با اهدافی طعن‌آمیز و هزل‌گویانه مورد استفاده قرار گرفت؛ و هم‌چنین، این ژانر به دلیل آن‌که به خوانندگانی گسترده دست یافته است، می‌تواند برای جلب خوانندگان، و سپس درگیرساختن‌شان در مباحثات سیاسی و فلسفی مورد استفاده قرار گیرد.

 

 

ایمیل مترجم: [e-mail]

 

ادبیات معاصر آمریکای لاتین - بخش نخست: انفجار

ادبیات معاصر آمریکای لاتین - بخش دوم: پس از انفجار

 

پرونده ی «رضا اسکندری» در انسان شناسی و فرهنگ

http://www.anthropology.ir/node/23141

 

دوست و همکار گرامی

چنانکه از مطالب و مقالات منتشر شده به وسیله «انسان شناسی و فرهنگ» بهره می برید و انتشار آزاد آنها را مفید می دانید، دقت کنید که برای تداوم کار این سایت و خدمات دیگر مرکز انسان شناسی و فرهنگ، در کنار همکاری علمی،  نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان وجود دارد.

کمک های مالی شما حتی در مبالغ بسیار اندک، می توانند کمک موثری برای ما باشند:

 

شماره حساب بانک ملی:

0108366716007

 شماره شبا:

 IR37 0170 0000 0010 8366 7160 07

 شماره کارت:

6037991442341222

به نام خانم زهرا غزنویان