میراث فرهنگی و گردشگری در افغانستان

گروه اخبار

افغانستان، سرزمینی به درازای تاریخ، و دارنده آثاری که هر یک گوشه‌ای از تاریخ را در دل خود زنده نگاه داشته‌اند. گوشه‌هایی که گرچه هنوز زنده، اما ناشناخته و تاریک مانده‌اند. بدون تردید اگر این همه بنای تاریخی و رسوم فرهنگی از اقوام رنگارنگ افغانستانی در هر سرزمین دیگری می‌بود، به یکی از قطبها و مقاصد اول گردشگری دنیا تبدیل می‌شد. اما گردش روزگار دست‌کم در این روزها با افغانستان و افغانستانی‌ها نیست. همین است که نه میراث مادی‌اش دیده می‌شود و نه فرهنگی‌اش.

با افزایش میزان آگاهی و سطح تحصیلات افغانستانی‌ها، اکنون رفته رفته توجه به داشته‌های فرهنگی و معرفی آنها هم به مردم محلی و هم به جهانیان دارد افزایش می‌یابد. محمدعظیم عظیمی از کسانی است که گردشگری را پاشنه کارهای پژوهشی و نگارشی‌اش قرار داده و تاکنون چندین اثر در این زمینه نوشته که آخرین‌شان، میراث فرهنگی و گردشگری در افغانستان نام دارد.

عظیمی، محمدعظیم (1394)، میراث فرهنگی و گردشگری در افغانستان، کابل: انتشارات نگار

396 صفحه، دارای عکس، قطع وزیری، تیراژ: 2000 نسخه، قیمت: 350 افغانی (آدرس ناشر: کابل، کارته سه، چهار راهی پل سرخ، مارکت ملی، منزل تحتانی)

 

وی در این کتاب قصد دارد به ارتباط میان گردشگری و میراث فرهنگی پرداخته و عنوان نماید که میراث فرهنگی، دینی و ملی هر جامعه، منبعی برای تفکر و تعقل، ابزاری برای رشد و همچنین نقشه راه توسعه‌ی آن جامعه در آینده است. جامعه‌ی بی‌توجه به میراث فرهنگی، دینی و ملی خود، در واقع بی‌اعتنا به آینده خود است؛ بنابراین حفظ و حراست از این میراث به معنای تداوم هویت فرهنگی، دینی و ملی جامعه و الهام‌بخش نسل‌های آینده خواهد بود. که به صورت خاص در این کتاب به میراث فرهنگی کشور افغانستان که از نقاط کور و تاریک در زمینه گردشگری در سطح جهان است پرداخته و زوایایی از حقایق تاریخی و فرهنگی بجا مانده از ادوار کهن این سرزمین را برای خواننده روشن می­سازد. محتوای این کتاب روشن می­سازد که نقاط برجسته این سرزمین همچون بلخ و بامیان و کابل و... با تمدن برجسته و علم و فرهنگ، ادبيات و شعر و زبان پیشرفته، تاريخ و جغرافیا، اسطوره، افسانه و عرفان پیشگام بوده و امروز چه داشته­هایی دارد که احياي این آثار تنها یک تعهد شغلي و یا عشق فردي نيست؛ ضرورتي است تا باشندگان پیشین این سرزمین، آفرینندگان بوداها، تخت‌رستم‌ها، كوزه‌ها و هزاران هويت ديگر حضورشان در پویه‌ی زمان جاری و ساری بماند.

          پرداختن به میراث فرهنگی و گردشگری که به منبع تولید سرمایه ملی در جهان امروز تبدیل شده، هر چند برای کشورهای پیشرفته سال­هاست که آغاز شده اما برای کشوری با شرایط افغانستان نقطه آغازی است که امید به آینده و افتخار را با تکیه بر داشته­های تمدنی بر جای مانده از تاریخ پر التهاب افغانستان را برای نسل سرگردان امروز به همراه خواهد داشت. با توجه به این موارد کتاب میراث فرهنگی و گردشگری در افغانستان دارای ویژگی‌هایی است که قصد دارد باورها و واقعیات این سرزمین را از زیر هیپنوتیزم جنگ و انتحار رها کرده و با تعمق به آن بپردازد.

.

ج) ساختار کتاب

این کتاب شامل پیشگفتار و شش فصل است که نام و توضیح اجمالی آن­ها در ادامه خواهد آمد.

 فصل اول: كليات، تعاريف و مفاهيم

در این فصل نویسنده کلیات و پیش­زمینه جهت پرداختن به موضوعات تخصصی همچون مفهوم فرهنگ، میراث فرهنگی و عوامل تهدیدکننده آن را مورد بررسی قرار داده و ميراث فرهنگی غیرمادی جهانی، ارزش‌های میراث فرهنگی و چگونگی حفاظت از ميراث فرهنگي و طبیعی را به عنوان ضرورت توسعه‌ی پایدار هر کشور بیان می­کند.

با توجه به آن­چه در این فصل آمده ميراث فرهنگي آثار مادي و معنوي به‌جامانده از گذشته است كه از هويت فرهنگي يك جامعه‌ي انساني دلالت می‌کند که براي مطالعه جوامع، اقوام و ملل گوناگون و نيز بازشناسي آثار مادي تمدن‌ها و سير تشكيل و تكامل آن‌ها سندي باارزش به شمار مي‌آيد، باید گفت «شيء‌بودن»، «قدمت» و «پيام انساني» را مي‌توان سه معيار اصلي ميراث فرهنگي دانست.

در زمانی که جهانی شدن رو به فزونی است گردشگری فرهنگی است که فرصت‌هایی را به وجود می‌آورد تا افراد متعلق به فرهنگ‌های گوناگون بتوانند یکدیگر را درک کنند و به غنای فرهنگ یکدیگر پی ببرند. البته میراث فرهنگی دارای ارزش­های بی­بدیلی است؛ همان­گونه که پژوهشگران مركز پژوهشهای فرهنگي و تاريخي توكيو پس از بررسی در ویرانه‌هاي دره‌ي باميان بيان كردند كه نقاشي‌هاي رنگ روغن در تاق مجسمه‌هاي بودا و مغاره‌هاي باميان از قديمي‌ترين نمونه‌هاي رنگ روغن جهان به شمار مي‌روند كه احتمال دارد با نقاشي‌هاي رنگ روغني كه بر روي ديوارهاي معابد قديمي جاپان/ژاپن وجود دارد در ارتباط باشند. اين پژوهشها به جهان نشان داد كه افغانستان دارنده قديمي‌ترين نقاشي‌هاي رنگ روغن جهان است كه نماد هنر، تكنيك و جنبه‌ي روح زيبايي‌شناختي اجداد آنهاست. بر اساس بررسي‌هاي صورت‌گرفته بر ديواره 50 مغاره باميان چنين نقاشي‌هايي وجود دارد كه به گفته‌ي دانشمندان استفاده از تكنيك نقاشي رنگ روغن در آسياي مركزي و در نقاشي‌هاي بودا بسيار جالب است كه تاريخ برخي از آن‌ها به سده 7 میلادی مي‌رسد.[1]

 

 

فصل دوم: گردشگري ميراث فرهنگي

در این فصل با تعاریفی از گردشگری و فرهنگ گردشگری وارد مبحث اصول و منشور گردشگری فرهنگی گردیده و تأثیرات اقتصادی و اجتماعی گردشگری را مورد بررسی قرار می­دهد که با طرح این مقدمات شرایط جغرافیایی و استعدادهای بالقوه­ی گردشگری فرهنگی در افغانستان تحلیل می­شود. در واقع با پرداختن به این موضوع نویسنده وارد مباحث ریشه­ای­تر در ارتباط با موضوع کتاب می­گردد.

در این فصل این نکته مورد تأکید قرار گرفته است افغانستان امروزی که با 652225 کيلومتر مربع مساحت[2] در قلب آسيا هر چند تاریخ جدید و پرحادثه‌ای را در ذهن تداعی می‌کند اما حقیقت این است که تاریخ «بلخ»، «بامیان»، «نیمروز»، «کابل»، «هرات»، «مرو»، «نیشابور»، «غور» و «غرجستان» در گستره آریانا، باختر و خراسان (که امروزه بین برخی بخشهای آن جدایی سیاسی و فرهنگی افتاده) دارای قدمتی چند هزار ساله است. سرزمینی که با راه تاریخ ابریشم طی قرن‌ها زمینه‌ی تجارت و مهاجرت را به درون مرزهای خویش فراهم نمود و از این مسیر جریان‌های متوالي از هویت‌ها، فرهنگ‌ها و باورها را پذیرفت و عبور داد که این ویژگی به این کشور موقعیت مهم و ویژه‌ای در شکل‌دادن به موزائیکی غنی از تمدن‌های بزرگ همچون یونانی، ایرانی، بین‌النهرینی و هندی داده است که میراث فرهنگ باستانی‌اش را ترسیم می‌کند. از پیکره‌های یونانی – بودایی تا نگاره‌های دیواری بامیان و تا نقوش تذهیب و خوش‌نویسی که زینت‌بخش بناهای دوران نخستین اسلامی هستند، جملگی ما را با سرزمینی ناشناخته و با غنای فرهنگی بسیار روبه‌رو می‌کند که برای آشنایی با آن نباید زمان را از دست داد. گذشته از این طبيعت جادويي و پهناور افغانستان با رشته­کوه­هاي سر به آسمان کشيده، 300 چشمه معدني و آب­گرم این سرزمین، جلگه­ها و دشت­هاي هموار، نواحي بياباني همچون مارگو و بکوا، رودخانه­ها و درياچه­هاي گوناگون چون دریاچه­های زمردین بند امیر، مخصوصاً پيچيدگي و گوناگوني سازندهاي آهکي، غارهاي طبيعي و دست­ساز فراوان (سموچ­ها) ارزش منحصر به فرد در صنعت گردشگری این سرزمین  به شمار می­رود.

 

فصل سوم: بنا­هاي تاريخي و ميراث فرهنگي افغانستان

محور فصل سوم این کتاب پرداختن به بناهای تاریخی افغانستان است. در این فصل عناصر و ساختمان­های تاریخی _ فرهنگی افغانستان یعنی غارهاي تاريخي، تپه­هاي باستاني، شهرهاي كهن، حصارها، دژها و قلعه­هاي تاريخي، آتشكده­ها، كاخ­ها، قصرها و عمارت­ها، مناره­ها و برج­ها، كتيبه­ها، سنگ‌نبشته‌ها و نقوش، آب­انبارها، يخدان­ها، سدها و بندهاي تاريخي، كاريزهاي قديمي، كاروان­سراها، كبوترخانه­ها، آسياب­هاي بادي، حمام­هاي قديمي، روستاهاي قديمي، بازارهاي قديمي، مدارس قديمي، خانه­ها، محله­ها و بافت­هاي تاريخي، گنبدها، خانقاه­ها، دروازه­ها، تنديس­ها، پل­هاي تاريخي، گورستان­هاي قديمي و مقابر سلاطين و امراي گذشته­ي افغانستان می­باشد.

 

همچنین در این فصل به این امر مهم اشاره شده که علی­رغم حوادثی که نزدیک به چهار دهه است که افغانستان را از محور مباحث فرهنگی دور ساخته، در حال حاضر این کشور با داشتن بیش از 10 هزار سايت باستان‌شناسی مهم، بعد از مصر دومین، غنی‌ترین و ارزشمندترین گنجینه‌های باستان‌شناسی دنیا را در خود جای داده است. افغانستان یکی از معدود کشورهای منطقه است که فهرست سايت‌‌های باستان‌شناسیِ آن در کتابی دو جلدی زیر عنوانِ فهرست سايت‌‌های باستان‌شناسیِ افغانستان (عنوان فرانسوی: Catalogue des sites archeologiques d’Afghanistan/ عنوان انگلیسی: Archaeological gazetteer of Afghanistan)، نوشته «وارویک بال» در سال ۱۹۸۲ میلادی در پاریس به چاپ رسید. براي نمونه مي­توان وادي «هزارسم» را با صدها مغاره، به ‌طول 16 کيلومتر و در مسير يکي از راه­هاي کاروان­رو قديمي که چين و هندوستان، ايران و روم را به يکديگر متصل مي‌ساخت نام برد. اين منطقه در 2 کيلومتري شمال­غرب شهر ايبک (مرکز ولایت سمنگان)، بين دو مرکز بودايي آن زمان يعني ايبک در شمال و باميان در جنوب هندوکش واقع شده است. اين مغاره­ها در حدود 100 هزار سال قبل، از مناطق مسکوني انسان‌هاي نئاندرتال بوده که از کهن­ترين سکونتگاه‌های انسان در جهان به شمار مي‌رود. هزارسم محل مناسبي براي شکارچيان دوره­ي پالئوليتيک (پارينه‌سنگي) بوده و بر ديواره­ي اين مغاره­ها، نقوش مختلف از جمله اشكال آ مانند (شبيه آن­چه در گورستان عصر مفرغ در پرتغال و جنوب فرانسه کشف گرديده است) به مشاهده رسيده است.[3] یا تپه­ي باستاني «طلاتپه» يا آلتین‌تپه در 5 کيلومتري شمال­شرق شهر شبرغان با شش قبر مهم از شاهان، شاهزادگان، شاه‌دخت­ها و حکمرانان محلي اين تپه، گنجينه­اي شاهانه به تعداد 21618 قطعه اثر طلايي از هنر و تمدن يونان باستان، روم قديم، چين کهن، پارسي پارينه و هند پيشين مربوط به 2000 سال قبل (به دوره­ي کوشاني­هاي بزرگ) به دست آمد.[4] باستان­شناسان گنجينه­ي طلاتپه را با گنج­هاي فراعنه مصر مقايسه مي­کنند و از تعيين قيمت واقعي اين گنجينه­ي هنري و تاريخي عاجز مانده­اند.[5] شهر «آي­خانم» از جمله آثار برجسته دوره‌ی يونانوباختري است.

فصل سوم سرشار از عجایب باستانی و کهن این سرزمین است از پناهگاه­های سنگی هندوکش تا شهر يونانوباختري «آي­خانم» و قلعه باشکوه اختیارالدین هرات و قصر دارلامان.

 

فصل چهارم: ميراث‌ فرهنگي زنده در افغانستان

در این فصل بر این امر تأکید می­گردد که دانش‌های سنّتی، مهارت‌ها، بیان هنری، ادبیات، اسطوره و زبان‌ها به عنوان مواریث زنده فرهنگی مورد مداقه قرار می­گیرد و عنوان می­گردد که میراث شفاهی و معنوی، یعنی مجموعه آفرینش‌های سنّتی یک سرزمین دارای چه ارزش و اعتباری است. با توجه به این مهم میراث زنده فرهنگی افغانستان یعنی نوروز، ميراث كشاورزي، ایام خاصی چون سالروز استقلال، اعیاد مذهبی، ورزش­های باستانی، بازی­ها، لباس­ها، رقص­ها و غذاهای محلی، طب سنتی، سوگ و عزا، موزیم/موزه­ها، مشاهیر، صنایع دستی، موسیقی سنتی، ادبیات شفاهی و میراث­های دیداری و شنیداری مورد بررسی قرار می­گیرد و عنوان می­گردد که افغانستان به عنوان یکی از تمدن‌های بزرگ بشری و سرزمینی چندفرهنگی برخلاف بسیاری از تمدن‌های باستانی، تداوم و پیوستگی حیات خود را تا به امروز حفظ نموده و از این‌رو دارای پتانسیل گردشگری مردم‌شناسی و اقوام است.

          نمونه­ای از این میراث ورزش‌ باستانی «بزکشی» است که شهرتی جهانی دارد و به شکل يک بازي ملي و سلحشورانه در بلخ و نواحی شمال کشور برگزار می­شود. تا به امروز نژاد اصيل اسب و تربيت و چالاکي آن و ورزيدگي سوارکار در اين ورزش يک اصل اساسي است.

 

فصل پنجم: اماكن مذهبي و ميراث فرهنگي افغانستان

از آن­جا که اعمال و كنش آدميان همواره تحت تأثير دين و تعاليم ديني قرار داشته، يكي از مهم‌ترين عوامل و انگيزه‌هاي مسافرت انسان، باورهاي مذهبي و احساسات ديني او بوده است امری که از اغاز تاریخ تا به امروز به صورت گسترده صورت گرفته و امروز به یک منبع بزرگ سرمایه و تولید تبدیل شده است. از این رو توجه خواننده در این بخش از کتاب به این امر معطوف گردیده که افغانستان بر خلاف باور بسیاری از افراد با توجه به پیشینه دینی خود در ادوار تاریخی در اين زمينه داراي مزيت نسبي است که جاذبه­های مذهبی این سرزمین شامل مساجد، امام­زاده­ها و بقعه­ها، آرامگاه­هاي پيروان طريقت و تصوف، معابد، دهرم‌سال­ها و کنيسه­هاست.

در این فصل روشن شده که گردشگری مذهبي در زمره‌ي قديمي‌ترين و پررونق‌ترين گردشگری‌های گذشته و حال سراسر جهان به شمار می­رود.

      در افغانستان آتش‌گاه­ها و معابد بارزترين و قديمي­ترين پرستشگاه‌هایی هستند كه بقاياي بسياري از آنان را امروزه نيز مي‌توان در جاي‌جاي افغانستان مشاهده نمود، جالب است که با ورود اسلام اماکنی چون معابد با مختصر تغيير شكلي همچون مسدود ساختن آتشكده­ها و چهارتاقي­ها از سه جهت و از ميان بردن آثار بودايي و ايجاد قبله­گاه به صورت مسجد در مي­آمدند. در واقع در اوايل ورود اسلام به اين خطه، سنت و شيوه­ي معماري مساجد و حتي نوع مصالح به كار رفته در آن همانند بناهاي مروج غير اسلامي قبل از اسلام بوده است. مسجد سنگي لاربند، مسجد نه­گنبد بلخ و مسجد جامع هرات نمونه­هايي هستند كه تأثير هنر بودايي و ساساني در آن مشهود است. در واقع مسجد جامع هرات با فضاهاي متعدد چون چهار ايوان بزرگ و پنج دروازه و چهارصد و شصت گنبد[6] و صد و سي رواق، چهارصد و چهل‌ستون، يك دربند مدرسه علميه بزرگ با مجموعه­اي از آجركاري، كاشي­كاري، گچ­بري­ها، نقاشي­ها، خطوط زيباي كوفي، ثلث و نستعليق، تاريخ ظاهر شده­اي از هنر اين سرزمين استخلاصه­ي هنر معماري اسلامي است که اوج هنر معماري غوريان و تيموريان را به‌ منصه­ي ظهور رسانيده است.

 

فصل ششم: میراث فرهنگی و گردشگری در افغانستان، چالش‌ها و فرصت‌ها

در این فصل چالش‌هاي متعددي که در راه ابقای میراث فرهنگی کشور موجود است همچون محدوديت‌هاي مالي، مالكيت خصوصي و سكونت انساني، غارت و حفاري غیرقانونی، حفاظت نامناسب، جنگ و نزاع، مدرن‌شدن – توسعه در مقابل حفاظت و بسیاری از چالش­های دیگر بر سر راه گردشگری فرهنگی مورد بررسی قرار گرفته است. آشکارا است که بودجه‌ی عادی و انکشافی افغانستان از منبع کمک‌های خارجی تأمین می‌گردد؛ از این‌رو بودجه اختصاص‌یافته براي حفاظت و نگه‌داري از ميراث فرهنگی بسیار محدود و تقریباً هیچ است.

 

سخن پایانی:

به هر ترتیب گرچه در این کتاب تلاش شده تا جاذبه های گردشگری فرهنگی افغانستان را برای گردشگری معرفی کند، اما از همین راه به معرفی مجموعه قابل توجهی از آثار تاریخی و فرهنگی این کشور پرداخته که نه تنها برای گردشگران، بلکه برای علاقمندان به تاریخ و فرهنگ و هنر افغانستان نیز می تواند سودمند باشد.

 

پی‌نوشتها:

1. برگرفته از وبلاگ: www.bamyan.blogfa.com

2. رحمتي، محب­الله؛ اختصاري از جغرافياي عمومي افغانستان،‌ پيشاور، سال 1999، صفحه 1

4- ذاکر، ميرعبدالرؤف؛ «ساحات عصر کهن­سنگي شمال افغانستان»، مجله باستان­شناسي افغانستان، شماره اول، دوره سوم، سال 1384

5. عزيزي، نظرمحمد؛ باستان­شناسي در افغانستان، جلد دوم، ناشر اريک، سال 1383، صفحه 75

www.ariaye.com6. سيستاني، محمداعظم؛ «تاراج گنجينه­هاي فرهنگي افغانستان»،

7. خليلي، خليل‌الله؛ آثار هرات، جلد اول، كابل، سال 1309، صفحه 27

 

درباره­ نویسنده:

محمدعظیم عظیمی متولد 1357 شهر كابل است. وي پس از تكميل‌نمودن تحصيلات مقدماتي و متوسطه، تحصيلات عالي (ماستري) خود را در رشته «جغرافيا، برنامه‌ريزي شهري» در ایران، به پايان رسانيد و به مدت هفت سال به عنوان معلم در پايه­هاي مختلف تحصيلي در افغانستان خدمت نمود. وي در ادامه فعاليت­هاي خود به مدت دو سال با UNHCR و دو سال با مؤسسه­ آكندن اينترنشنال همكاري داشته و قريب به يك سال به حيث معاونت شاروالي باميان انجام وظيفه نمود. نویسنده در سال 1384 به عنوان مشاور وارد وزارت احياء و انكشاف دهات گرديد و تا سال 1387 در اين پست باقي بود و از سال 1387 تاکنون به عنوان متخصص جغرافياي شهري (پروژه پلان­هاي انکشاف منطقوي) و معاونت تخنيکي (پروژه طرح پلان­هاي استراتژيک توسعه شهري) و رئیس طرح پلان‌های منطقوی در وزارت امور شهرسازي ايفاي وظيفه مي­نمايد. در حال حاضر، نویسنده علاوه بر ایفای وظایف رسمی، در دانشگاه‌های خصوصی کشور نیز به تدریس می‌پردازد. از آنجا كه وی علاقه­ زیادي به رشته­ تحصيلي خويش و كشورش افغانستان داشت از همان اوايل ورود به دانشگاه تحقيقات و پژوهش­هاي دامنه­داري را در زمينه­هاي مربوطه آغاز نمود كه تاكنون از اين نویسنده كتاب­هاي زیر به زیور چاپ آراسته گشته‌ است:

بنیادهای جغرافیایی اقتصاد افغانستان؛ جغرافیای توریستی افغانستان (اصول و مبانی)؛ جغرافیای انسانی افغانستان؛  مدخلی بر جغرافیای سیاسی افغانستان؛ جغرافیای ولایت بامیان؛ جغرافیای ولایت غزنی؛ درآمدی بر جغرافیای طبیعی افغانستان؛ افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن؛ آشنایی با بناهای تاریخی افغانستان؛ کتاب درسی «جغرافیای افغانستان»؛ اکوتوریزم در افغانستان؛ درآمدی بر قدرت ملی افغانستان؛.

رایانامه: [e-mail]