بررسی پیامدهای اقتصادی تاسیس دانشگاه آزاد اسلامی بر اشتغال زنان شهر خرم آباد

ثریا سلاحورزی

چکیده :
میزان حضور زنان در عرصه اشتغال یکی از شاخص های مهم توسعه محسوب می شود. سهم زنان از بازار کار بر اساس مولفه های جنسیتی از لحاظ کمی اندک و از لحاظ کیفی با چالش های زیادی مواجه است. برای  افزایش کّمی حضور زنان ، تحصیلات دانشگاهی به عنوان یک عامل موثر شناخته می شود. در این میان نقش دانشگاه آزاد اسلامی واحد خرم آباد  به علت ظرفیت بالای پذیرش دانشجوی بومی در ارتقاء سطح تحصیلی زنان استان غیر قابل انکار است. بررسی وضعیت شغلی زنان فارغ التحصیل این دانشگاه ، جایگاه شغلی در رده بندی های سازمانی ، سهم زنان در مشاغل دولتی ، درصد اشتغال زنان فارغ التحصیل یا دانشجوی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خرم آباد و... نمونه  هایی از مسائل پیگیری شده در این تحقیق می باشد. در این مقاله بر اساس شاخص های اقتصادی پیامدهای تاسیس دانشگاه آزاد اسلامی خرم آباد بر اشتغال زنان مورد بررسی قرارمی گیرد. رویکرد پژوهشی در این تحقیق جامعه شناختی و مبتنی بر پیمایش بوده و داده ها از طریق پرسشنامه با ضریب پایایی ٨٥/٠ گردآوری و با استفاده از نرم افزار SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.  حجم نمونه نیز بر حسب فرمول کوکران برآورد  و از طریق نمونه گیری چند مرحله ای جامعه آماری تعیین گردیده است.
نتایج تحقیق سطح معنا داری از رابطه بین متغیرهای اصلی تحقیق را نشان می دهد. بر این اساس سهم زنان شاغل در ارگان های دولتی ، درصد قابل ملاحظه ای است که از این میان دانشگاه آزاد اسلامی واحد خرم آباد نقش پررنگ تری نسبت به فارغ التحصیلان سایر دانشگاه ها به خود اختصاص داده است.
کلید واژه ها: زنان شاغل ، دانشگاه آزاد اسلامی ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد خرم آباد، شاخص های اقتصادی  ، فارغ التحصیلان دانشگاهی


بیان مساله
     آموزش عالی به عنوان رکن اصلی تخصص پروری جوامع محسوب می شود که از طریق آن نیروی کار ماهر مورد نیاز  تربیت شده در اختیار بازار کار قرار می گیرد." محققان توسعه امروزه بر این باورند که از میان سرمایه های فیزیکی ، تکنولوژیک و انسانی ، متغیر اصلی و با اهمیت ، سرمایه انسانی و بهره وری صحیح از آن است " ( پیشگاهی فرد، 1388: 90).  زنان به عنوان بخشی از جمعیت اثر گذار در افزایش نرخ توسعه یافتگی ، بیشترین نیروی کار غیر ماهر کشورهای در حال توسعه را تشکیل می دهند. نظریه پردازان توسعه  معتقدند " توسعه بدون مشارکت زنان در همه فرایندهای آن امکان پذیر نیست" ( فراستخواه ، 1383: 148). عدم استفاده از زنان در این فرایند موجب عدم کارایی  بازار کار و سیستم اقتصادی در راه رسیدن به توسعه پایدار  می شود.  طبیعتاً با افزایش نرخ تحصیلات دانشگاهی زمینه حضور زنان در عرصه اجتماعی بیشتر فراهم شده  و زمینه های لازم جهت کاهش نابرابری های جنسیتی را مهیا خواهد کرد. " تحصیلات رسمی به منظور ایجاد مهارت ها و توانایی هایی که فرد برای احساس شایستگیش نیاز دارد به عبارت دیگر برای ارتقاء توانمندی روانشناختی حیاتی است " ( اسپریزر  در قلی پور ، 1387: 119). همچنان که نظام آموزشی موجب کاهش نابرابری های جنسیتی می شود ، از نظر برخی محققان دلایل تبعیض بین دو جنس را نیز می توان درون آن بازجست ( زعفرانچی ، 1388 : 255).
     تاسیس دانشگاه آزاد اسلامی ضمن تاثیر بر پرورش نیروی متخصص به صورت عام ، به طور خاص در تربیت زنان ماهر نقش به سزایی داشت. دلایل متعددی برای استقبال عمومی از دانشگاه آزاد اسلامی وجود دارد اما در مورد زنان می توان به دسترسی آسان به فضای تحصیلی  اشاره کرد . این امر به علت تدوام یافتن سیستم نظارتی خانواده بر دختران تا پیش از ازدواج معنا دار است. جزاین زنان متاهل نیز از محیط زندگی خود دور نشده و نقش های زنانگی  خود را در عرصه خصوصی ایفا می کنند . بنابراین تاسیس دانشگاه آزاد اسلامی در شهرستان های کوچک ، ظرفیت پذیرش دانشجویان بومی را افزایش داده ، موجب پرورش نیروی متخصص شده است. این مساله در سطح دانشگاه های استان لرستان به صورت خاص قابل رد یابی است. به گونه ای که دانشگاه لرستان  و علامه بروجردی ، تنها مراکز دانشگاهی دولتی استان محسوب می شوند. این در حالی است که دانشگاه آزاد اسلامی در سطح استان دارای چند مرکز آموزشی و چهار دانشگاه با حجم بالایی از دانشجوست .  این مساله بافت شغلی استان را تحت تاثیر قرار داده است خاصه در شهر خرم آباد که بزرگترین واحد دانشگاهی در آن قرار دارد. طبیعتاً این مساله در حوزه اقتصادی و بازار کار نقش فراوانی داشته موجب بهبود وضعیت زنان در عرصه اشتغال شده است. بر همین اساس در این پژوهش با بررسی و تدقیق بر عنصر اشتغال زنان ، پیامدهای تاسیس دانشگاه آزاد اسلامی از وجه اقتصادی بررسی می شود. خاصه که استان لرستان برحسب آمارهای موجود پایین ترین نرخ مشارکت اقتصادی زنان در کشور را از دیر باز داشته و همچنان با نرخ بیکاری 11/56 در صدر قرار گرفته است( مرکز آمار ایران : 1387).
آن چه در این مقاله به عنوان مساله اصلی مورد توجه قرار گرفته ترسیم شمای عینی از موقعیت زنان شاغل استان در محوریت با تخصص پروری دانشگاه آزاد اسلامی خرم آباد است. همچنین بیان موقعیت این واحد دانشگاهی با توجه به کار آمدی اقتصادی آن از منظر افراد متخصص و فارغ التحصیلان این دانشگاه است.


بنیان نظری پژوهش
     اشتغال زنان یکی از چالش های نظری است که تئوری پردازان متعددی با رویکردهای متفاوت به آن پرداخته اند. قدیمی ترین نظریه در مورد اشتغال زنان با آرای مری ولستون کرافت ( 1794) مبنی بر" دفاع از حقوق زنان " در کتابی به همین نام مطرح شد.  کرافت حضور زنان در عرصه کار را زمینه ای برای رهایی آن ها از نابرابری های جنسیتی می دانست چراکه از طریق آن می توانستند به واسطه کارکردهای اجتماعی تعیین سرنوشت خود را به دست گیرند( زعفرانچی ، 1388: 255). از نظر او تمایلات ، خواسته ها و ضعف های زنان ناشی از محرومیت پایداری است که طی سال های متمادی به آن ها تحمیل شده است." مردان هم اگر هم چون زنان خود را در قفس محبوس می یافتند همین خصوصیات را به هم می رساندند" ( تانگ ،1387: 34). این نگرش در بین گروهی از فمنیست ها تنها راه حل گذر از نابرابری های اجتماعی است که با حذف آن می توان به شرایط برابری جنسیتی رسید. حضور گسترده زنان در عرصه اشتغال آن ها را صاحب موقعیت های برابر با مردان خواهد کرد و دیگر زنان به عنوان عاملان اجتماعی منفعل در نظر گرفته نمی شوند.
نظریه پردازان نئو کلاسیک در همین راستا معتقدند برای بهبود موقعیت زنان در بازار کار باید میزان آموزش و تربیت زنان را بهبود بخشید. خاصه در کشورهایی که زنان از سطح تحصیلات یا مهارت های اقتصادی کمتری بهره مند هستند این توانمند سازی می تواند زمینه لازم برای بهبود شرایط اقتصادی زنان و کار آمدی سیستم های تولید را در بر داشته باشد( باقری ،1383: 11). اما این ایده از طرف منتقدان به شدت رد شده است. طرفداران نظریه تقطیع ( segmentation ) معتقدند " میزان آموزش متزاید زنان به هیچ وجه منجر به کاهش نابرابری بر پایه جنس در بازار نمی شود "( همان). شواهد این گروه از نظریه پردازان شرایط عینی زنان در آمریکای لاتین و رده بندی مشاغل زنانه بر حسب واقعیت های موجود از رتبه بندی های ناعادلانه است که زمینه ساز حضور کمّی زنان در بازار کار گشته امّا کمیت اشتغال آنان را متحول نکرده است.
 انسان شناسان فیمنیست نیز به نقش آموزش و فرایند اجتماعی شدن جنسیتی به عنوان یک عامل مهم در شکل دهی نگرش های جمعی موثر می دانند. مارگارت مید یکی از نظریه پردازان " فرهنگ و شخصیت" به بررسی نقش آموزش و فرایند اجتماعی شدن با تاکید بر نمونه های عینی می پردازد( فکوهی ،1381: 232).
تئوری تجزیه شدن بازار نیز به بررسی عملکرد سیستم های اقتصادی در فرایند باز تولید نابرابری های جنسیتی پرداخته ، اثرگذاری فرایند های متداخل را بازیابی می کند.  فرصت های نابرابر شغلی علیرغم  وجود سرمایه انسانی ظاهراً مساوی ، عرصه حضور زنان در بازار را تحت تاثیر قرار داده ، موجب شکل گیری اشکال جدیدی از نابرابری جنسیتی گردیده است( فراستخواه ، 1383: 148).
نظریه " توانمند سازی زنان " نیز بر پایه مطالعه موقعیت زنان در جوامع در حال توسعه طراحی شده است و کمتر زنان در کشورهای توسعه یافته را مد نظر دارد. طرفداران این نظریه معتقدند باید به زنان از طریق افزایش مهارت های شخصی ، توان و قدرت برای گزینش شیوه های مناسب زندگی داده شود. از این طریق می توان مطمئن شد که زنان از تقسیم ناعادلانه جنسیتی کار در خانه رها می شوند . فارست یکی از تئوری پردازان این نگرش است . از نظر او " توانمند سازی به معنای به چالش کشیدن مناسبات سنتی قدرت بین زن و مرد و تلاشی برای باز توزیع و منابع جهت یاری به فقرا تعریف می کند ( فارست در خانی ،1387: 82).
بر این اساس در ایران نیز تحقیقات ارزنده ای  در زمینه اشتغال زنان انجام شده است.  
عصاریان در تحقیقی به بررسی " میزان مشارکت های اجتماعی زنان در شهر تهران"  پرداخته است . بخشی از نتایج پژوهش وی به شرح ذیل است:
 4 درصد زنان مورد مطالعه از بی سوادی رنج می برده اند . از 1417 نفر  زنان دارای سواد  نیز ، فقط 2‌/‌2 درصد دارای مدرک کارشناسی ارشد و دکترا بوده اند. یعنی سهم زنان تحصیلکرده در سطح بالا بسیار اندک بوده است. همچنین سهم تحصیلکردگان بالاتر از دیپلم (فوق دیپلم و کارشناسی) مجموعاً حدود 18 درصد بوده است. بدین‌ترتیب مجموع زنان با تحصیلات عالی 1‌/‌20 درصد یا حدود یک ‌پنجم جامعه آماری را تشکیل داده‌اند. میزان مشارکت زنان نیز بسیار پایین ارزیابی شده است . فقط 7/16 درصد زنان جامعه مورد پژوهش فعالیت اقتصادی مستمر داشته اند. ( عصاریان : 1386).
در تحقیق دیگری سهم زنان از ساعات کار جهان 67% ذکر شده است. این مساله بدون احتساب کار 18 ساعته زنان در خانه یا فضای خانگی احتساب شده است. همچنین در این تحقیق اسنادی ویژگی های زنان در فرایند توسعه جهانی مورد کاوش قرار گرفته است . بنابر نتایج این تحقیق موقعیت زنان در عرصه توسعه حتی در کشورهای پیشرفته خارج از انتظار است ( الوانی و ضرغامی : 1380).
در حوزه اشتغال نیز تحقیقات انجام شده بیش از همه بر موانع حضور زنان در بازار کار پرداخته اند. در تحقیقی موانع اجتماعی و فرهنگی پیش روی زنان برای حضور در بازار کار مورد بررسی قرار گرفته است.  نتایج این تحقیق نشان می دهد که فرایند توسعه با حضور زنان به نحو مطلوب تحقق می یابد و خاصه آنکه مشارکت زنان در توسعه به روشهای مختلف از جمله افزایش اشتغال در زمینه های مختلف بازار کار برای زنان، موجب استفاده بهتر از دستاوردهای توسعه و نیز نگهداری و حمایت از اثرات و نتایج آن می شود. با تبیین ابعاد فرهنگی واجتماعی نقش زنان در توسعه،راه کارهای عملی و نیز نتایج راهبردی چگونگی افزایش مشارکت زنان در توسعه را نیز ارائه نموده است( احمدی و کشاورز : 1383).
در زمینه اهمیت دانشگاه آزاد اسلامی و پیامدهای تاسیس آن نیز تحقیقات بسیار ارزنده ای در اختیار است. تحقیقی با عنوان " پیامدهای تاسیس دانشگاه آزاد اسلامی در امور آموزشی، فرهنگی، اجتماعی واقتصادی زنان شهرستان نوشهر وچالوس " ، به بررسی تاثیرات تاسیس دانشگاه آزاد اسلامی در منطقه فوق الذکر پرداخته است. به نظر می رسد نتایج این تحقیق که به صورت یک مقاله منتشر شده وجود سطوح معناداری از اختلاف نگرش در وجود تاثیرات تشکیل دانشگاه آزاد در هر چهار جنبه مختلف را نشان می دهد. به گونه ای که تفاوت دیدگاه زنان و مردان در امور آموزشی ، فرهنگی ، اجتماعی و اقتصادی  ، نسبت به تاثیر دانشگاه آزاد اسلامی ، محرز است.

-    بحث و نتیجه‌گیری
 نتایج تحقیق با توجه به نتایج حاصل از آمارهای توصیفی و استنباطی تاثیر تاسیس دانشگاه آزاد اسلامی واحد خرم آباد بر اشتغال زنان را با تقریباً نتیجه 73% مورد تایید قرار داد. بر همین اساس 21% پاسخگویان وجود ارتباط بین این دو متغیر را ضعیف ارزیابی کرده اند و فقط 7% به طور کامل این ارتباط را بی معنی دانسته ، آن را رد کرده اند. بنابراین به اتفاق آراء موضوع مورد تایید همه پاسخگویان بوده است. نتایج حاصل از این در سایر تحقیقات مشابه نیز تایید شده است . بنابراین اثرات تاسیس دانشگاه آزاد اسلامی برای اشتغال زنان چه بومی و چه غیر بومی مثبت ارزیابی می شود. گرچه با توجه به نتایج حاصله بیشترین دیدگاه های منفی در مورد تاثیر مثبت تاسیس دانشگاه آزاد اسلامی از جانب مردان مطرح می شود اما با توجه به پاسخ های مردان تحصیلکرده و افراد مسن که احتمالاً در مقام پدر قرار گرفته اند نه در مقام همسر این نتایج مثبت ارزیابی می شود. جز این نگرش زنان متاهل نیز در این ارزیابی ها حائز اهمیت است. بین دختران مجرد و زنان متاهل نوعی اختلاف معنادار در تاثیرات مثبت حاصل از تاسیس دانشگاه آزاد اسلامی واحد خرم آباد وجود دارد. در پاسخ به سوال باز پرسشنامه 90% زنان متاهل به فراهم شدن امکان تحصیل به علت تاسیس دانشگاه آزاد در منطقه اشاره کرده اند . طبیعتاً امکان بهرمندی از تحصیلات عالیه در غیر این صورت برای این گروه از زنان بسیار پایین بوده است. در مقایسه نگرش شاغلان و بیکاران نیز تفاوت معناداری بین دانشجویان و بیکاران مشاهه می شود. بیکاران حداقل ( 8%) تاثیر را برای موضوع شناسایی می کنند. در حال یکه دانشجویان (48%) و شاغلان (82%) این موضوع را ارزیابی می کنند. بنابراین ارزیابی عمومی از اثرات مثبت تاسیس دانشگاه آزاد اسلامی در شهر خرم اباد بر اشتغال زنان ،مثبت و مورد تایید است.

منابع
احمدی، وکیل. کشاورز، زهراسادات.(1383)، بررسی جامعه¬شناسی موانع اجتماعی و فرهنگی اشتغال زنان و نقش آن در توسعه، نشریه الکترونیکی .
الوانی، سیدمهدی. ضرغامی، مژگان،(1380)، نقش زنان در توسعه،نشریه تدبیر شماره 113.
بازرگان، عباس و دیگران(1377)، روشهای تحقیق در علوم رفتاری، تهران: انتشارات آگاه.

  باقری ، شهلا (1383)، اشتغال زنان در ایران ، درآمدی بر عوامل موثر بر اشتغال زنان در چهل سال گذشته، تهران : انتشارات روابط عمومی شورای فرهنگی اجتماعی زنان.

پیشگاهی فرد،زهرا  و امیر قدسی ا( 1388)،نظریه های فرهنگی فمنیسم و دلالت های آن بر جامعه ایران، فصلنامه زن در فرهنگ وهنر ( پژوهش زنان ) دوره 1 شماره 3 .

تانگ ، رزمری (1387 ) نقد و نظر : در آمدی بر نظریه ها ی فیمنیستی ، مترجم منیژه عراقی ، تهران : نشر نی .
خانی ،فضیله و مریم مردانی ( 1387) توسعه یافتگی و شاخص های فقر انسانی و جنسیتی ، فصلنامه پژوهش زنان ، دوره 6، شماره 4.

رفیع پور، فرامرز( 1375) ، کندو کاوها و پنداشته ها ، مقدمه ای بر روش های شناخت جامعه و تحقیقات اجتماعی ، تهران : تحقیقات اجتماعی.

زعفرانچی ،لیلا ( 1388)، اشتغال زنان ، تهران: مرکز امور زنان و خانوداه ریاست جمهوری و دفتر مطالعات و تحقیقات زنان.

ساروخانی ، محمد باقر ( 1385)  روش های تحقیق در علوم اجتماعی ، ج اول ، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی .

سالنامه آماری (1387) سازمان مدیریت و برنامه ریزی ، معاونت آمار و اطلاعات.

عصاریان، الهه.(1386). میزان مشارکتهای اجتماعی زنان. www.irwomen.info
فراستخواه ،مقصود( 1383)، زنان آموزش عالی بازار کار ،فصلنامه پژوهش زنان ،دوره 2 شماره 1.

فکوهی ، ناصر (1381) ، تاریخ اندیشه ونظریه های انسان شناسی ،تهران : نشر نی .

قلی پور ،آرین و دیگران ( 1387)،نقش تحصیلات رسمی و اشتغال سازمانی در توانمند سازی زنان تهران ، فصلنامه پژوهش زنان ، دوره 6، شماره 3.



این مقاله قبلا در همایش زن و اهداف توسعه هزاره به چاپ رسیده و برای انتشار مجدد در اختیار سایت انسان  و فرهنگ قرار گرفته است.
ثریا سلاحورزی استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد خرم آباد   است.