ویژه‌نامه مستند

روابط عمومی

به گزارش روابط عمومی انسان شناسی و فرهنگ، دومین ویژه نامه از مجموعه کتابهای الکترونیکی انسان و فرهنگ با موضوع «فیلم مستند» به سردبیری محمد تهامی‌نژاد و همکاری منیژه غزنویان و با همکاری معاونت آموزشی و پژوهشی خانه هنرمندان ایران منتشر شده است.این ویژه نامه دومین کار مشترک انسان شناسی و فرهنگ و خانه‌ی هنرمندان است. نخستین ویژه نامه که «شهر و فرهنگ» بوده است، زمستان 1393 منتشر شد. در ادامه یادداشت سردبیر و فهرست مطالب این ویژه نامه را خواهید خواند.

محمد تهامی‎نژاد

مستندهای فرهنگی و فیلم مردم‌نگاری به عنوان دو عرصه کاملا مجزا، عهده‌دار ثبت، ضبط و تحلیل فرهنگ‌اند. رویکرد این دو نوع فیلم به فرهنگ چیست و دارای کدام امکانات و محدودیتها هستند؟ در این ویژه‌نامه این دو مقوله با هم به پیش می‌رود و مجموعه‌ای مقاله و پرسش درباره وضعیت و نسبت‌های بین آنها ارائه شده است.

مستندسازی در ایران، علاوه بر آن که اقدامی ‌اجتماعی است، غالبأ موضوعات خود را  از مباحث و پدیده‌های فرهنگی -  اجتماعی برگزیده، هر زمان اولویتهای ملی و یا شخصی برای خود قائل شده یا بصورتی حتی نانوشته در مواردی دارای اجماع بوده است.  همچنان که در پایان دهه 1350 و آغاز دهه شصت بیشترین توجه مستندسازان به فرهنگ فقر و تغییر زندگی محرومان بود ( نگا. فصل چهارم، ارد زند، مستندساز فرهنگ)  فیلم مردم‌نگاری نیز از آن جایی که در زیرمجموعه انسا‌ن‌شناسی فرهنگی قرار دارد، اولویت خود را فرهنگ قرار داده است.  

توجه به کشورهای مسلمان، باعث شد تا در دهه هفتاد، چندین فیلم در کشورهای ازبکستان، تاجیکستان، جمهوری آذربایجان، تونس، مراکش و لیبی ساخته شود. این آثار به یادگارهای معماری، هنرها و شخصیتهای تاریخی و مذهبی و مبارزات مسلمانان، زبان، شرایط فعلی و خاطره‌های مشترک می‌پرداخت.

نقش مرحوم محمدرضا سرهنگی در تهیه مجموعه فیلمهای کودکان سرزمین ایران را می‌توان در عین توجهات فرهنگی -  تاریخی به کار، شرایط زیست‌محیطی، خانواده و هنرها، دارای نگاهی کاربردی هم دانست که تصویری از چهره‌ی کودکان ایران و زندگی و نیازهای آنان فراهم می‌آورد. سرهنگی، طرح کاربرد سینمای فرهنگی در جوامع شهری و پشتیبانی از تولیدکنندگان آثار فرهنگی در بخش خصوصی را نیز مطرح ساخت که متاسفانه با درگذشت او ناتمام ماند. (نگا. اسنادی از گذشته). ثبت و نمایش فرهنگ مادی و غیرمادی و به عبارت دیگر تاریخ تمدن، اولویت اصلی مستندهای فرهنگی بوده است. جشنواره فیلمهای مستند میراث فرهنگی تمدن ایران «یادگار» در دوره مدیریت محمد آفریده از سال 1381  و یا جشنواره طلای سرخ در خراسان که توجه اصلی‌اش به «خرده‌فرهنگها و آداب و رسوم» مردم ایران بود، در فراهم‌سازی  مجموعه‌ای تصویری از تمدن، قدمهای بسیار مؤثری بود. سال 1385 به همت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران نخستین جشنواره کشورهای حوزه دریای خزر تحت عنوان جشنواره بین‌المللی میراث مشترک در رامسر، بابل و ساری حول محور نوروز برگزار شد که یک مجموعه فیلم درباره نوروز از ایران و کشورهای حاشیه دریای خزر بنمایش درآورد و نشان داد که اساساً توجه ما به کشورهای آسیای مرکزی، نگاهی فرهنگی است.  

مقاله محمدرضا اصلانی «آیین‌نگاری، محصول تشرف در آیین است»، مبحثی در «آئین‌نگاری» است که ارتباط تازه‌ای را طراحی کرده است.  همجنین دو مقاله درخشان از حمید سهیلی درباره تاریخ تمدن برای ما ارسال شد. فرشاد فداییان، فارغ‌التحصیل رشته فلسفه که مستندساز  است، مقاله‌ای در باره موسیقی در سینمای مستند دارد که نمونه‌های آن را از میان آثار خویش برگزیده است. خانم  معصومه بوذری، همکار انسا‌ن‌شناسی و فرهنگ،  فوق‌لیسانس ادبیات نمایشی، نیز موضوعی جذاب را مطرح می‌سازد که مانند اصلانی بر قابلیت مستند در نگارش زندگی تأکید می‌ورزد.  

درباره اولویتهای ملی برای بررسی زندگی روزمره، شرایط معیشتی، کار و فرهنگهای اقوام و مردمان شهرها در مواجهه با تغییرات اجتماعی، مردم‌نگاری کاربردی، می‌تواند واسطه انتقال اطلاعات پژوهشی به برنامه‌ریزان توسعه برای یاری‌رسانی باشد. کدام اولویتها طراحی شده؟ آیا انسا‌ن‌شناسی تصویری با محوریت کاربردی بودن پژوهش، در این زمینه  نقشی بر عهده داشته است؟ مستندها در غیاب انسا‌ن‌شناسی کاربردی چه کرده‌اند؟

پس از نگارش مقاله حکایت مردم‌نگار توسط بیل نیکولز، بین او و جی رابی استاد دانشگاه تمپل، جدال نظری بالا گرفت.  بیل نیکولز معتقد بود که «در فیلم  مردم‌نگاری  ، تغییر پارادایم  وجود دارد.  تغییر پارادیم از مدل علوم اجتماعی به پارادیم مطالعات فرهنگی و تحلیل متن.»   جی رابی تغییر یک انسا‌ن‌شناسی ضد پوزیتویستی را می‌پذیرفت که مدتها  قبل از ظهور مطالعات فرهنگی وجود داشت ولی می‌افزود که مطالعات فرهنگی نیز بخشی از انسا‌ن‌شناسی در سالیان اخیر بوده است.  بیل نیکولز در این مقاله مدل خود را توضیح می‌دهد.  ترجمه بخشی از هر دو مقاله در این ویژه‌نامه منتشر شده است.  حالا جی رابی بازنشسته شده و به گفته خانم پرشنگ صادق وزیری، دانشجوی دکتری دانشگاه تمپل، نسل جدید، دیگر چندان از او حمایت  نمی‌کند؛ اما  دامنه بحثها به این گوشه جهان نیز، کشیده شده است و بحث در مقدمات مانده است.   

 پوریا جهانشاد در مقاله خود، مجموعه نظریات درباره عین‌گرایی پوزیتیویستی را مورد پرسش قرار داده است.  دکتر نعمت الله فاضلی در مقاله مردم‌نگاری تماشای دختران فراری (نگا  فصل 4)  می‌گوید: هر فیلمی ‌نه‌تنها تصویری درباره واقعیتها بلکه به همان میزان گویای طرز تلقی و بینش خاص سازندگان آن نیز هست. (تنها مقاله‌ای که به خاطر اهمیت فوق‌العاده و متفاوت بودن‌اش، به صورت مختصر از مجله انسان‌شناسی نقل شده است). مرغ سحر، نوشته زهرا ملوکی حکایت ناخودآگاهی جمعی است.

این فکر که «فیلم مردم‌نگاری» به عنوان یک رده از فیلمسازی در زیر مجموعه «فیلم مردم‌شناسی» قرار می‌گیرد، در ایران به صورت نظریه غالب در آمده است.  آقای سید عباس ضیائی هاشمیان مقدم، پایان‌نامه خود  را برای ویژه‌نامه  فرستادند که موجب سپاسگزاری است.  هدف از تحقیق ایشان، بازشناسی ویژگی‌های مستند مردم‌نگار از دیدگاه فیلم‌سازان و مردم‌شناسان است. کاری پژوهشی و پرزحمت که بخش عمده‌ای از دانش و یافته‌های دانشگاهی و علمی ‌ما تا آن مقطع را بازمی‌تاباند. 

زهرا (منیژه) غزنویان و حامد جلیلوند، هر دو فوق لیسانس انسا‌ن‌شناسی  هستند. مقاله کم‌نظیر  و مشترک آنها  پرسشی درباره تصویری ‌اندیشیدن است: «آن‌چه واقعیت دارد اینست که امروز ما «تصویری»، فکر نمی‌کنیم.  به همین جهت، پژوهش و فیلم، دو مقوله جدا می‌شوند که هرکدام راه خود را در پیش گرفته و متخصصان خودشان را پرورش می‌دهند».

برای ویژه‌نامه، مجموعه‌ای از میزگردها و گفتگوها طراحی شد که با حضور دکتر فکوهی، فرهاد ورهرام، حسین طاهری‌دوست، سعید رشتیان و مهرداد اسکویی  به اجرا در آمد. دو  گفتگو از این مجموعه ماند برای بعد.  آقای عباس ضیایی، مصاحبه‌هایی را نیز برای این ویژه‌نامه  فرستادند که  بر غنای این کوشش  افزود. این مقالات مخاطب را در جریان تفکر غالب در نقد فیلمهای فرهنگی قرار می‌دهد. حدود ده مقاله دیگر هم دریافت شد که به دلیل انتشار در  سایتهای اینترنتی از بازنشر آنها در این ویژه‌نامه خودداری شد.

دو مبحث «نظری و کاربردی » در دو فصل مختلف قرار گرفته است. نخستین مقاله در مورد سینمای انسا‌ن‌شناسی کاربردی/  انسا‌ن‌شناسی تصویری کاربردی و مستند کاربردی در ایران را در این ویژه‌نامه می‌خوانید. در مقاله‌شناسی، چکیده‌ای از برخی مقالات و نظریات نویسندگان این حوزه آمده است. ضمن این که منبع اصلی «ارجاعات درون‌متنی» در این ویژه‌نامه  هم هست.  لازم است از تمام عزیزان  به ویژه استاد گرامی ‌آقای دکتر فکوهی و دوست فیلمساز و پژوهشگرم آقای فرهاد ورهرام که در انتشار این ویژه‌نامه یاری‌رسان اصلی بودند، تشکر قلبی خود را اعلام دارم. 

 همچنین از  همکاران ویژه‌نامه:  خانم‌ها زهرا (منیژه) غزنویان ، ملیکا زندیچی، یاسمن اوحدی و مرضیه جعفری، به خاطر زحمات و نقش‌شان در ارائه پیراسته‌تر این کار، صمیمانه سپاسگزارم.

 

فهرست مطالب

 

یادداشت‌ها

•  یادداشت مدیر انسا‌ن‌شناسی  و فرهنگ
•   یادداشت سردبیر

 

فصل اول: مباحث نظری

• تعامل جنبه‌های سینمایی و مردم‌شناسی در مستند مردم‌نگار )سید عباس ضیائی هاشمیان مقدم و دکتر محمود اربابی(   
• از فالگوش تا حقیقت، ورود ما مخاطبان به سینمای مستند )معصومه بوذری(                                          
• سینمای مستند انسا‌ن‌شناسی و  آموزش )دکتر ناصر فکوهی(
• تأثیر مستندهای ارزشمندی چون «جاودانه»  )معصومه بوذری(
• تناقض روش در سینمای مستند ژان روش (دکتر ناصر فکوهی(
• آوانگاردیسم و ساخت واقعیت ( پوریا جهانشاد)
• اصفهان، شهر انعکاس‌ها ( حمید سهیلی)                                         
• هندسه گردون، هندسه شکسته (حمید سهیلی)
• ضرورت پایین آمدن از نردبان انتزاع (زهرا غزنویان و حامد جلیلوند)
• «صدای موسیقی» و «موسیقی صدا» در سینمای مستند و نیمه‌مستند  (فرشاد فداییان)
• فیلم مردم‌نگاری و فیلم  مستند درباره فرهنگ (محمد تهامی‌نژاد)
• آیین‌نگاری، محصول تشرف در آیین است (محمدرضا اصلانی)

 

 

فصل دوم:  انسا‌ن‌شناسی  کاربردی

 

• انسا‌ن‌شناسی تصویری کاربردی و مستندهای کاربردی (محمد تهامی‌نژاد)

 

فصل سوم: گفتگوها

• گفتگو با دکتر ناصر فکوهی و فرهاد ورهرام: ارتباط فرهنگ و تصویر در سینمای مستند
• گفتگو با حسین طاهری‌دوست: تصور انسا‌ن‌شناسی از فرهنگ و تصویر فرهنگ چیست؟  
• گفتگو‌های عباس ضیایی با دکتر احمد ضابطی جهرمی، فرهاد ورهرام و دکتر ناصر فکوهی

 

فصل چهارم: پژوهش‌های موردی     

•   نگاهی به مقاله «مردم‌نگاری  تماشای دختران فراری، نوشته دکتر نعمت‌الله فاضلی»
• دو مستندساز عرصه فرهنگ (ارد زند – مهدی منیری)
• مرغ سحر (زهرا ملوکی)  

 

فصل پنجم: اسنادی از گذشته

• دکتر نادر افشار نادری و فیلم علف
• فیلم مردم‌شناسی یا مردم‌نگاری ؟
•  طرحی از مرحوم محمدرضا سرهنگی:  استفاده از سالن‌های غیرحرفه‌ای برای نمایش فیلم فرهنگی
• اولین همایش انسا‌ن‌شناسی تصویری
• اولین دوره آموزش تخصصی فیلم مردم‌شناسی در بخش خصوصی
• همایون امامی‌ و تجربه فیلم «بی‌بی مراد» 

 

منبع‌شناسی

• فیلم‌های پخش و نقد شده در انسا‌ن‌شناسی و فرهنگ از آغاز تاکنون
• مقاله‌شناسی تفصیلی

 

ضمیمه‌ها

• ضمیمه اول: مردم‌نگاری، ترجمه و نگاهی به مباحث مربوط به مردم‌نگاری از جلد دوم و چهارم  کتاب «تاریخ اجتماعی سینمای ایران»، اثر دکتر حمید نفیسی
•  ضمیمه دوم:  مستند و فرهنگ، ترجمه مدخل ایران در «دانشنامه سینمای مستند»، نوشته دکتر رضا پوده، گردآورنده: ایان آیتکن (چاپ دوم با  تجدید نظر)