پول، سپر بلا

شایسته مدنی

چندی پیش، موضوعی مطرح شد که هدف آن پول بود و میخواست زوایای دیگری از این پدیده‌ی اقتصادی/ اجتماعی را در میان زنان متاهل شناسایی کند. طرح مساله‌ی این پژوهش و یافته‌های آن به مرور در شاخه اقتصاد و فرهنگ سایت انسان‌شناسی و فرهنگ منتشر شده است. از میان پاسخ‌هایی که به معنای پول داده شد به اشکال مختلفی از معنای پول دست یافتم که هرکدام را جداگانه مطرح کرده‌ام به گونه‌ای که ماحصل این پژوهش، فقط از این پرسش که معنای اجتماعی پول چیست، بدست آمده است. معنای خوب و بد پول در بدن، روان، دین، خوشبختی، عرف، زمان، خانه، اخلاق و معنای غیراخلاقی آن دیده شد و اینها معانی‌ای بودند که پول در وجه اجتماعی خود حامل آنها بود. نتایج نشان می‌دهد، پول در اکثر حوزه‌های زندگی رسوخ کرده است. نکته‌ای که در این بخش به آن خواهم پرداخت این است که این نفوذ حداکثری پول به چه معناست؟ آیا زنان مطالعه شده در این پژوهش پولی (پول زده) شده‌اند؟ آیا در صدر سخن بودن پول در تمامی حوزه‌ها این نگرانی را در پی نخواهد داشت که زندگی بیش از پیش مادی شده است؟

به لحاظ گونه‌شناسی، مفاهیم و معانی بدست آمده از یافته‌های این پژوهش، به گونه‌ای دسته‌بندی شد که پژوهشگر می‌بایستی با استفاده از روش تقلیل آنها را در مفاهیم کلی‌تری دسته‌بندی می‌کرد که هریک از این مفاهیم، مسیری برای رسیدن به معنای اجتماعی پول باشد. از آنجاییکه چنین ساختاری را در متون علمی نیافتم، با استفاده از روش خودم در این پژوهش، چهار مفهومی که معانی و یافته‌های بدست آمده به آنها منتهی شده بود را به عنوان ساختاری چهار وجهی برگزیدم که هریک، زوایایی از معنای اجتماعی پول را برای ما روشن می‌کند. معنای اجتماعی پول در این پژوهش، برآیند چهار حوزه‌ی؛ فرد، خانواده، فرهنگ و حوزه‌ی عمومی است. داده‌های بدست آمده از این چهار حوزه در این پژوهش، نگاه و راه تازه‌ای در باب معنای اجتماعی پول به روی ما گشود که تا کنون مغفول مانده بود. هرچند که پژوهش چندانی در این موضوع در کشور ما صورت نگرفته است، اما همین کارهای اندک هم بر روی کلیشه‌های پیشین و نوعا ایستایی بوده است که هیچگونه پویایی ندارند و در نتیجه از آشکار نمودن زوایای ناپیدای معنای اجتماعی پول و حقیقت آن بازمانده‌اند. به بیان دیگر، پژوهش حاضر با استفاده از روش‌ها و مکانیزم‌های علمی برای آشکار نمودن ابعاد پنهان معنای اجتماعی پول و دستیابی به جوهر آن به نوعی از تبارشناسی دست زده است که جزء جزء معنای پول در همه‌ی سطوح و عرصه‌های اجتماعی را در زیر دست پژوهشگر قرار داده است تا با استفاده از روش پدیدارشناسانه‌اش به تحلیل دقیق موضوع بپردازد.

چهارحوزه‌ی یاد شده در این چهار عنوان خلاصه می‌شود که سر عنوان‌های بخش نتیجه‌گیری نیز هستند.

پول از دیدگاه فردی به مثابه جریان زندگی است که امیددهنده و آرامش بخش است و هرگونه نگرانی را از بین برده و اعتماد به نفس می‌دهد.

پول از دیدگاه خانواده به مثابه ‌یکی از عناصر اصلی زندگی است که از راه‌های کار، پس‌انداز، ارث، وام، توانایی زنانه که با داشتن عقل معاش تامین می‌شود.

پول از دیدگاه فرهنگ به مثابه ارگانی است که در چهار حوزه‌ی عرف، دین، بدن و اخلاق، بیشترین کارهای کلیدی آنها را انجام می‌دهد. از یک سو مردم را با ریسمانی به خدا وصل میکند و از سوی دیگر روابط افراد با همدیگر و با جامعه را تنظیم کرده و مناسبت‌های اجتماعی آن را مشخص کرده و نقشه‌های کنش‌های انسانی را پیش روی آنها قرار می‌دهد.

پول از دیدگاه حوزه‌ی عمومی به مثابه ابزار قدرتمندی است که یا از سوی دولت به کار گرفته می‌شود و یا در بازار خودنمایی می‌کند.

با بررسی فراوانی هر یک از این مفاهیم، به این جمع‌بندی نهایی از معنای اجتماعی پول از دیدگاه زنان رسیدم که یافته‌هایی که با خانواده و فرهنگ مرتبط هستند، در مقایسه با حوزه‌ی عمومی و فردی بیشترین فراوانی را دارند. پول یک ابزار اقتصادی است و قاعدتا باید بیشترین معنا را در حوزه‌ی عمومی از آن خود می‌کرد، اما نتایج بدست آمده نشان داد که معنای اجتماعی پول، در حوزه‌ی عمومی در کمترین میزان نسبت به مفاهیم دیگر نمایان شده است.

وقتی پول از بازار و حوزه‌ی عمومی وارد حوزه‌ی خصوصی می‌شود، نقش و کارکرد آن را تغییر می‌کند؛ به این معنی که پول در بیرون از خانه، در بازار و حوزه‌ی عمومی که همه‌ی کنش‌ها جدّی و سرسختانه است، از ویژگی رسمی و انعطاف ناپذیری برخوردار است. اما همین پول وقتی وارد خانه می‌شود، جدیّت و سرسختی خود را از دست داده و از نرمی و لطافت خاصی برخوردار می‌شود، به گونه‌ای که پیوند صمیمانه‌ی تک تک اعضای خانواده با همدیگر را رقم می‌زند و بدین جهت معانی‌ای که در خانه بر پول مترتب است قدری متفاوت از معانی‌ای است که در حوزه‌ی عمومی بر آن مترتب است. البته اگر پول حوزه‌ی عمومی با همان ویژگی وارد خانه شود، آنوقت است که خانواده را نیز دچار تشویش می‌کند.

از سوی دیگر، معنای پول در حوزه‌ی فردی نیز وزن زیادی ندارد و این نکته، برخلاف این تصور رایج است که زنان، از‌سرخودخواهی و بیشتر از هر زمان دیگری پول را برای خود ‌خواسته و از آن استفاده ی شخصی می‌کنند.

توضیح این نکته ضروری است که ماهیت روش کیفی این است که نتایج به دست آمده، قابل تعمیم به کل جامعه‌ی آماری زنان نیست، اما درباره‌ی زنان متاهلی که در این پژوهش مشارکت داشته‌اند، یعنی زنانی که تصمیم‌ به ادامه‌ی زندگی مشترک داشته و به بقای خانواده فکر می‌کردند، این یافته‌ها قابل استناد است.

یافته‌های پژوهش به دو نتیجه مهم منجر شد که به اختصار به آنها می‌پردازم: از یک سو دیدگاه زنان نشان داد که خانواده‌ی شهری ایران پولی شده است. پولی شدن به این معنا است که بیشتر ارزش‌های کیفی به ارزش‌های کمّی تغییر شکل داده‌اند. هر چیزی را با پول میتوان بدست آورد و یا به بیان ساده‌تر می‌توان خرید. با پول اعتماد به نفس، قدرت، رضایت، آرامش، خیر و ثواب و... خریداری می‌شود. حوزه‌های نسبتا کمی وجود دارد که پول وارد آن نشده است. البته پول به خودی خود اراده ندارد و این کنشگر اجتماعی است که این پدیده‌‌ی اقتصادی را وارد روابط اجتماعی می‌کند. از آنجاییکه پول تجلی امر مادی است، حضور آن در همه‌ی حوزه‌های فردی و اجتماعی خوشایند نیست و این مساله را به ذهن متبادر میکند که پول باشد همه‌ی بایدها محقق می‌شود.

از طرف دیگر بهتر است این پولی شدن همه جانبه را به شکل دیگری بررسی کرد. پول سپر بلای خانواده‌ها‌ی امروزی شده است. تحولات خانواده از شکل گسترده به هسته‌ای و تحولات جامعه‌ی شهری که روز به روز «نگرش دلزده»‌ی زیمل را تداعی می‌کند، این هسته‌ی اصلی جامعه را بیش از پیش به تنهایی سوق داده است. حفظ آبرو که با پول ارتباط تنگاتنگی دارد باعث شده است که نوعی آینده‌نگری را در نظرات زنان این پژوهش ببینم که ماحصل آن اشکال مختلف پس‌انداز به شکل مخفیانه و آشکار است (برای اطلاع بیشتر به گزارش جلسه 25 مراجعه شود). خانواده‌ی امروزین مسئولیت‌های بسیاری را بر عهده دارد که ادای آنها به پول بستگی دارد، از حفظ سلامتی گرفته تا تهیه‌ی مسکن و امکانات اولیه و نیازهای فرزندان. در چنین شرایطی پول محافظی است که این امکانات حداقلی را فراهم می‌کند. خانواده‌ی شهری از همه طرف با حملات سخت اقتصادی و اجتماعی روبروست که یک تنه باید حریف همه‌ی آنها باشد. زنان گرچه بخش کوچکی از شاغلان را تشکیل می‌دهند، اما در مدیریت مالی خانواده نقش مهمی دارند. آنها مجبورند از این سپر بلا به نحو احسن استفاده کنند تا خانواده را حفظ نمایند. پس آن چیزی که به نظر مادی‌گرایی میرسد، راهی است که پیش روی آنان است تا بیشتر از قبل خانواده‌شان را حفظ کنند.

به تعبیر بوردیویی، سرمایه‌ی اقتصادی پررنگ‌تر از سرمایه‌ی اجتماعی و فرهنگی در کنش‌های اجتماعی جریان دارد. اگر تا پیش از این سرمایه‌ی اجتماعی باعث میشد که یک شهروند خوش‌حساب در محله‌ای که زندگی می‌کند به راحتی خرید کند، امروزه این سرمایه کمرنگ شده و تنها پول است که در مبادلات مالی خودنمایی میکند. برای تحلیل ساختارهای ذهنی افراد در مورد پول، کافی است به ساختارهای عینی میدان‌های گوناگون اجتماعی نگاه کنیم. جامعه به شدت پولی شده است و این را از می‌توان از بازنمایی‌هایی که پول در عرصه‌ی اجتماعی دارد متوجه شد.