چگونه فرشته ی تاریخ به پرواز در آمد؟

جیسن فارگو برگردان عاطفه اولیایی

با دهانی گشاد ودندان هایی های کوتاه و بلند برآمده و قندیل شکل،‌ موهای آشفته و فری که بیشتر به صفحات کاغذ روغنی  می مانند تا به تار مو، گوش های  کوزه مانندی که  ازدو طرف صورت استوانه ای و چشمهای پلق زده اش،  بیرون زده، روبرویمان  ایستاده است.  بال های  بد قواره ی بزرگش را بازکرده.  ران های دوکی شکلش هم به پا های پنجه مرغی ختم می شوند.
این  نقاشی آبرنگ،  همان «فرشته ی نووس»  پل کله ( ۱۹۲۰)  است.   ‌فرشته ای ظریف اما  ترسناک،  مبهوت و پریشان،‌ که  در هوا معلق ست و خدا می داند  رو به چه دارد.  والتر بنیامینِ فیلسوف که اولین خریدار این نقاشی بود در باره ی آن چنین می گوید:  « طوفانی از بهشت آمده و با چنان خشونتی بال های این فرشته  را در خود پیچیده که باز کردنشان غیر ممکن است.... این تصویری است از فرشته ی تاریخ.» 
نمایشگاه «پل کله، ظنزی  دست اند کار»، درسال  ۲۰۱۵،  در مرکز ژرژ پمبیدو ی پاریس،  ۲۵۰ نقاشی و طراحی های بر کاغذ این نقاش مدرن  وخلاق سوئیسی را به نمایش گذاشت و بینندگانی بیش از نمایشگاه ۲۰۱۳ در لندن جلب کرد.
 نووس که در طی زندگی کله زیاد شناخته شده نبود، به یمن دست به دست شدن بین چهار فیلسوف مهم  مدرن ( قبل از ورودش به موزه ی اورشلیم) معروف شده است.
طی قرن گذشته،‌  «فرشته ی نووس»  بیش از هر اثر هنری دیگر،  خود را از چهار دیواری  موزه ها رها کرده است.   این نقاشی تصویری است که بیشتر به مثابه « اسطوره»  قابل درک است تا خلقی هنری.
 
بال های تمنا 
 کله این نقاشی را در جوانی، در سال های پس از جنگ جهانی اول  کشید؛ با آن که در ارتش  خدمت می کرد ولی اکثر اوقات دور از جبهه به سر برد و این امر امکان نقاشی در دوران جنگ را به وی داد.  بعد ها در ۱۹۲۱ به دانشکده ی باوهاس دروایمار ، سپس به دسايو پیوست. سال های بین اتمام جنگ و قبول تدریس نقاشی را با  درآمدی مختصر از فروش نقاشی هایش توسط واسطه ای به نام هانس گلتز گذراند.  در ۱۹۲۰،‌ هانس نمایشگاهی بزرگ از تابلوهایش ترتیب داد و در این نمایشگاه بود که تک نسخه ای اسرار آمیزی از نقاشی های کله،  که می رفت تا نسلی از متفکرین را به خود مشغول کند، عرضه شد. فرشته که مانند عروسک خیمه شب بازی  در زمینه ی زردو کدری معلق است، با بال هایی گشوده ولی ناتوان از حرکت  به جلو و یا به عقب،  به تصویر کشیده شده است. این تعلیق بسیار به طبع والتر بنیامین،  متفکر غیر سنتی که در زمینه ی  هنر و سیاست نامی در کرده بود،  خوش آمد. در بهار ۱۹۲۱، با وجود مشگلات مالی فراوان، بنیامین این  اثر هنری را  به مبلغ هزار مارک  خرید و در دفترش در برلین آویزان کرد. بنیامین متفکری سیستماتیک نبود.  اوبه طور پراکنده و دیالکتیکی می نوشت  تا از طریق آزمون و خطا به افکار جدید دست یابد.  کله نیز، مدرنیستی غیر سنتی،  همانقدر با مکتب باوهاوس احساس نزدیکی می کرد که با سوررئالیست های گیج و ویج! هر دو از استثناهای زمان خود بودند.  بنیامین از طرفداران پر و پا قرص کله شد.  می توان بخش اعظم  تفکر او را در باره ی هنر و مفهوم «هاله»  ـ aura ‌ـ  ( که در روند تولید مکانیکی هنر گم می شود) مدیون تعاملش با طراحی ها و هنر پویا ی کله دانست. بنیامین بار ها به فرشته ی نووس، به عنوان ارزشمند ترین  دارائیش اشاره کرد.
زندگی این هنرمند و فیلسوف، با صعود نازیسم به خطر افتاد. در ۱۹۳۳، کله از تدریس اخراج شد  و به برن،  پایتخت سویس رفت.  در ۱۹۳۷،‌ بیش از ده ها از نقاشی هایش در نمایشگاه هنر منحط  نازی ها  به نمایش در آمدند.  بنیامین نیز که درست قبل از به قدرت رسیدن هیتلر آلمان را ترک گفته بود اول به اسپانیا، سپس به پاریس رفت. در ۱۹۳۷، یکی از دوستانش،   تابلوی محبوبش، فرشته ی نووس را از برلین به وی رساند. در این سال بود که قوانین نورنبرگ، فیلسوف یهودی آلمانی را  از ملیت مبری  کرد.  با درگیری جنگ، بنیامین که به منظور درک حرکت چرخشی رو به نزول دنیا،‌ شروع به نگارش یادداشت هایی پراکنده تحت عنوان  « در باره ی مفهوم تاریخ»  کرده بود،  تصویر فرشته ی نووسِ کله  را همواره در نظر داشت.   در تز نهم خود نوشت: « در  یکی ازنقاشی های کله، فرشته ی نووس،‌  در عین خیره شدن به چیزی،‌  گویی در کوشش دور شدن از آن  است .» و ادامه می دهد: «صورتش رو به گذشته دارد . ما فقط  زنجیره ای از حوادث را می بینیم، و او فاجعه ای را می بیند که ویرانی پس از ویرانی به بار آورده است.»  سپس بنیامین به ابر ها می پردازد: «طوفانی از بهشت برخاسته و فرشته  را با چنان خشونتی در چنگال گرفته که دیگر یارای بستن بال هایش را ندارد.  در حالی که آوار سر راهش  تا به آسمان سر می کشد،  طوفان  او را به آینده ای که پشت بر آن دارد، پرتاب می کند.»
به دید بنیامین این فرشته جز تاریخ نبود که از ناچاری به راهی نادرست افتاده و بر آوار گذشته می نگرد. درکی  بدبینانه و حتی جبرگرا از وضع  دنیا که تا دهه ی پیش از آن، مورد لعن چپ گرایان بود.
 
فرشته ای ناتوان ولی پایدار در بحبوحه ی فاجعه.
 در  اواخر ۱۹۳۰، بسیاری از یهودیان و چپ گرایان آلمان، پس از سقوط رایش سوم، هنوز امید به حکومتی همچو شوروی، به عنوان الگوی عدالت بسته بودند. در ۱۹۳۹،  با قراداد مولوتوف ـ ریبنتروپ این آخرین امید بر باد رفت.  بنیامین  دیگر به وعده ی پیشرفت تاریخی مارکسیست ها اعتقادی نداشت.  تنها فرشته ی کله مانده بود تا  ناچار از تولد در آینده،  به پاسداری ویرانی های  گذشته بایستد.
 
بازگشت فرشته
 کمتر از یک سال بعد، در شهری در مرز بین فرانسه و اسپانیا، بنیامین با بلعیدن  مشتی قرص مرفین خودکشی کرد. سقوط فرانسه برای پناهندگان یهودی همچو وی که  در اردوگاهی موقت زندانی شده بودند،  فاجعه ای بود بدون هر گونه امید به آینده. وی قبل از ترک پاریس، نوشته ها و فرشته اش را به  ژرژ باتای داد، و وی نیز  آن را تا رهایی فرانسه،  به کتابخانه ی ملی فرانسه سپرد.  پس از جنگ، دار و ندار بنیامین به  آدورنو، دوست گروه فرانکفورتش داده شد، سپس به شولم رسید و بالاخره بیوه ی شولم، در ۱۹۸۷،‌ آن ها را به موزه ی اورشلیم  سپرد.
پل کله یهودی نبود اما عرفان یهودی و سنت  فلسفه و تاریخ  یهودی غالب بر مکتب فرانکفورت چنان با شاهکارهای دوران جوانیش عجین شده اند، که اسراییل تقریبا به ناچار مأمن فرشته گشت.   فرشته  به ندرت مسافرت می کند؛ در سال ۲۰۰۷، نه اصل بلکه نسخه ای از آن در نمایشگاه شهر کاسل به نمایش گذاشته شد. بازگشت فرشته به پاریس، فرصتی ( بود)  تا هنر  نهان در  اصول تراژیک تاریخ بنیامین که در این شهر نوشته شدند،  معرفی شود.  فرشته اسطوره ساخت و در عین  بحبوحه ی فاجعه، در طوفانی که هر دم شدیدتر می شد،‌ به پیش راند.   بنیامین « این طوفان را پیشرفت خواند.»      

 

*********
این مطلب بخشی از کتابی است که به زودی از طرف انتشارات انسان شناسی و فرهنگ منتشر خواهد شد. نقل قول و هر گونه  انتشار این مطلب بدون اجازه  کتبی و رسمی موسسه انسان شسی و فرهنگ ممنوع و قابل پیگرد قانونی است. متن منتشر شده برای جلوگیری از تقلب های احتمالی فاقد  منابع 
درونی بوده و بخش هایی از متن اصلی در آن خذف شده است یا بدون آنکه به اثر خدشه ای وارد شود تغییر کرده اند. متن نهایی و کامل در  شکل  کتاب منتشر خواهد شد.