درآمدی بر نخستین عکس های انسان شناسانه در سرآغازعکاسی ایران

محمدرضا طهماسب پور

 عکاسی، با روشی تازه و شگفت انگیز در ارائه ی تصویری عینی از جهان، در سال های میانی قرن نوزدهم، پا به عرصه ی هنرهای تصویری گذاشت و توانست چیرگی همه جانبه ی خود را به عنوان موثرترین ابزار شناخت و آگاهی رسانی دیداری تثبیت کند. تهیه ی تصاویر واقعی و غیر قابل انکار از رویدادهای گوناگون و همچنین به تصویر درآوردن عینیِ افراد و سرزمین های دور و نزدیک و یا ناشناخته، با عکاسی امکان پذیر شد. گرایش همگانی به واقع گرایی و ویژگی هایی که عکاسی در بازنمایی دقیق و کشف جزییات جهان داشت نیز در پیشبرد مقبولیت همگانی عکاسی مؤثر افتاد و از همین رو، کاربردهایی گسترده و فراگیر پیدا کرد.
بدین سان عکس ها، به عنوان اسنادی غیر قابل انکار شناخته شدند و عکاسی ابزاری شد برای اثبات ادعاهایی که باور آنها در آن سال ها دشوار بود. از نخستین کاربردهایی که عکاسی با شتاب دنبال کرد، می توان از جستجوی عکاسان در دنیا برای کندوکاو شگفتی ها در سرزمین های دور و نزدیک و شناخت اقوام و فرهنگ های گوناگون یاد کرد. دیدن سرزمین های دوردست باستانی همچون مصر، کشفیات باستانشناسی، اعراب بادیه نشین، زندگی سیاهان افریقا و سرخپوستان امریکا و همچنین گزارش های تصویری از سرزمین های پر راز و رمز شرقی همچون ایران، چین و هندوستان از طریق تصویر عکاسی، برای اروپاییان سال های میانی قرن نوزدهم پدیده ای شگفت انگیز و جالب بود و مشتاقان بسیار داشت.
شکل گیری و گسترش عکاسی در ایران، با توجه به انحصار آن در دربار پادشاهی در سال های نخستین پیدایی عکاسی، از روند ویژه ای برخوردار بود. تازگی پدیده ی عکاسی، اشتیاق نخستین عکاسان به عکسبرداری و گوناگونی موضوع-هایی که در مقابل دستگاه عکسبرداری قرار می گرفت، همه دست به هم داد تا امروز پس از سپری شدن بیش از یک قرن و نیم، تصویری آشکار از مردم، زندگی و جنبه های گوناگون آن را در پیش رو داشته باشیم. عکس هایی از دوران نوپایی عکاسی در ایران و اشتیاقِ به تصویر درآوردن همه چیز و همه کس که سبب گردآمدن گنجینه ای تصویری از مردمان یک قرن و نیم پیش شده است.
تصاویری که امروز ما را با جنبه های گوناگونی از چگونگی زندگی، معماری، کسب و کار و مشاغل، آداب و رسوم، پوشش، چهره ها، رویدادها، مراسم ملی و مذهبی و ده ها موضوع دیگر پیوند می دهد و درک روشنی از گذشته ی دور و فراموش شده را پیش روی ما قرار می دهد. از یک نظرگاه، می توان تمامی عکس های گرفته شده درسال های آغازین عکاسی در ایران را تصاویری انسان شناسانه دانست، اما در نگاه دیگر، تأکید بر عکس هایی است که آگاهانه بر جنبه-هایی از زندگی و به طور مشخص، انسان در وجوه گوناگون آن توجه شده است. از این نمونه ها می توان به عکس هایی که در طول سفرهای دور و دراز ناصرالدین شاه به مناطق گوناگون ایران تهیه شده و همچنین عکس هایی که توسط عکاسان به منظور ارائه ی گزارش های تصویری به ایالت های گوناگون اعزام شده اند، اشاره کرد.
بررسی و تحلیل این عکس ها که تاریخ مصوری از زندگی مردم ایران را در دوران نوپایی، رشد و تکامل عکاسی در بردارد، آگاهی های بسیاری در زمینه های گوناگون در اختیار پژوهشگران رشته های مختلف به ویژه علوم انسانی قرار می دهد و می تواند به عنوان نخستین گام ها در انسان شناسی تصویری (به روش عکاسی ) در ایران مورد بررسی قرار گیرند.  
 
[e-mail]