آقا شاه‌بالو

امیر هاشمی مقدم

درباره آقاشاه‌بالو یا بالو زاهد اطلاعات چندانی در دست نیست. در واقع بیشتر به‌واسطه آنکه مدتی استاد رهبران جنبش سربداران بود، مشهور گردیده است. سید قوام‌الدین مرعشی در تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، در وصف سید عزالدین سوغندی می‌نویسد: «سید عزالدین مرید حضرت شیخ با حلم و حیا شیخ حسن جوری است، و او مرید حضرت قطب‌العارفین شیخ خلیفه، و او مرید بالوزاهد، و او مرید موحد شیخ شمس‌الدین [... پس از ذکر 9 نام دیگر] و او مرید شیخ‌العارفین شیخ بایزید بسطامی علیه و علیهم‌الرحمه و الغفران...» (مرعشی. 1361: 2-171). شیخ خلیفه مازندرانی را عموماً رهبر معنوی جنبش سربداران می‌دانند که هم‌ولایتی شاه‌بالو بوده، مدتی نزد وی شاگردی کرد و گویا چون آنچه را به دنبالش می‌گشته، نزد شاه‌بالو نیافت، از آنجا رفت. البته برخی نیز بر این باورند که این، آقاشاه‌بالو بود که توانست با طرح مسائلی باعث شیفتگی و گرایش شیخ خلیفه به آن چیزی شود که وی را به محضر استادن دیگری چون علاءالدوله سمنانی کشاند (رئیس‌السادات. 1369: 145). بنابراین در زمینه نوع و میزان تأثیر آقاشاه‌بالو بر اندیشه‌های شیخ خلیفه در زمینه قیام علیه حکّام و همچنین تبلیغ شیعه باید با وسواس زیاد سخن گفت. عموماً آقاشاه‌بالو را آملی می‌خوانند.

آرامگاه آقاشاه‌بالو در روستای آهودشت در بخش چمستان شهرستان نور قرار دارد. برای رسیدن به این آرامگاه باید سه کیلومتر از شهر چمستان به سوی آمل رفت و سپس از سمت چپ (ضلع شمالی) جاده به روستای آهودشت وارد شد. گورستانی قدیمی در این روستا قرار دارد که گنبد آجری نوک‌تیز آقاشاه‌بالو در گوشه‌ای از آن دیده می‌شود. این بنا در سال 1346 با شماره ثبت 768 به فهرست آثار ملی کشور افزوده شده است. در خرداد 92 فرصتی دست داد تا از این آرامگاه دیدن کنم. وارد گورستان که بشوی و چند متر مانده به آرامگاه، باید از روی یک پل قدیمی با پهنای دو متر که بر روی جوی آبی ساخته شده بگذری که انتهای این پلِ راهرو مانند، با واسطه 6 پله آجری به محوطه آرامگاه می‌رسد. آرامگاه در میان حیاطی هشت ضلعی (متناسب با بنای هشت ضلعی آرامگاه) قرار دارد. این حیاط در واقع کمربندی است با پهنای چهار متر که نزدیک یک متر پایین‌تر از سطح زمینهای اطراف بوده و آرامگاه را درون خود گرفته است. این آرامگاه در سده نهم هجری ساخته شده است. منوچهر ستوده که بیش از نیم سده پیش از این بنا دیدن کرده، شرح دقیقی از آن بیان نموده که در اینجا عیناً نقل می‌کنم:

«بنایی است هشت‌تَرَک از آجر که بلندی آن تا زیر قرنیس گنبد یازده متر تمام است. در هر یک از اضلاع داخلی طاقنمای بلندی است که تا ابتدای انحنای گنبد داخلی می‌رسد. سقف بنا از داخل گنبد عرقچینی است و بام آن از خارج هشت‌ترک کلاه درویشی است. بدنه‌های اضلاع داخلی نقش و نگارهای زیبای قدیمی داشته که در تعمیرات بعدی روی آنرا با گچ پوشانده‌اند. از این نقشها ستاره‌ای هشت‌پر در وسط گنبد عرقچینی بر جای است که دنباله هر پر آن ادامه پیدا می‌کند و به کمر گنبد می‌رسد. در طاقنمای داخلی سمت چپ در ورودی بقعه در دایره‌ای عبارات زیر نوشته شده است:

«درب الیاس گفت گیرد (؟) در این آستان دعای بخیر می‌خواهد متولی این مقام درویش حسن دارا»

در درگاه سمت راست در ورودی در دایره‌ای نام معمار و پیشکار بناست که به علت فرسودگی روشن خوانده نشد. این کلمات بر آن واضح بود.:

«معمار پیشکار آن پاشا بن تهمراس بکشاه جمشید...»

در طاقنمای ضلع جنوبی محرابی است. بر حاشیه این محراب آیات زیر با رنگ نوشته شده است:

اولیاءالله لاخوف علیهم و لایحزنون بالغ امره قد جعل‌الله لکل شیئ قدرالله لااله الا هو الله الله

بر بدنه‌های خارجی اضلاع نیز طاقنماهایی است که تا بالای بنا کشیده می‌شود. بر بالای طاقنماها کتیبه‌های کاشی بوده که فعلاً سه کتیبه آن باقی است و آنچه باقی مانده صلوات بر چهارده معصوم است. بالای کتیبه‌ها سه رگ آجر است و بالای رگ سوم انتهای قرنیس‌های نیم‌کشکولی با سینه‌کفتری است. در هر ضلع هفت قرنیس نیم‌کشکولی است و بر بالای هر دو قرنیس یک کاشی آبی به شکل نیمه‌بیضی کار شده است. مجموع کاشی‌ها در هر ضلع به شش عدد می‌رسد. بالای کاشیها کتیبه دندانه و بالای آنها قرنیسی از سنگ لانه است که آبهای ترکهای گنبد از لبه آنها بر زمین اطراف گنبد می‌ریزد. بر سر در ورودی کتیبه‌ای چهارگوشه از گچ است که نام بنابر آن خوانده می‌شود:

«عمل بهرام بنا بن علی... بنا»

ابیات زیر بنابر نقل آقای خانباباخان سلطانی بر بالای در ورودی این بنا بوده است و امروز نشانی از آن بر جای نیست:

بر درگه دوست چون رسی گو لبیک / کانجا نه سلام راه دارد نه علیک

این وادی کعبه است نگهدار قدم / این وادی عشق است فاخلع نعلیک

کتیبه‌ای از آجر پخته بر بالای نمای خارجی ضلع قبلی است که این شعر با خطی خوش بر آن حک شده است:

شه کیومرث ابن سلطان بیستون ظل خدا / در زمان هشتصد و چهل ختم فرمود این بنا

بر سر در ورودی اصلی بنا خفتگی مشبک چوبی نیم دایره‌ای است که بسیار ظریف و پرکار است. بر دست راست سردر ورودی گچ‌بریهای قدیمی باقی مانده که دقت و ظرافت کار را نشان می‌دهد. نقش آن گل و بوته و پرنده است. زیر این گچ‌بری از کاشی، دوازده ضلعی‌هایی در آورده‌اند که در مرکز به شش ضلعی تبدیل می‌شود» (ستوده. : 6-344). ستوده این توصیفها را با 10 عکسی که خودش گرفته و در هر بخش به آنها ارجاع می‌دهد، روشن‌تر کرده است.

به اینها باید بیفزایم که یک پنجره در ترک شرقی سقف این بنا قرار دارد که کاربردش احتمالاً برای ورود به فضای بین سقف هشت‌پر و طاق عرق‌چین بوده برای مرمت یا کارهای دیگر. نورگیر اصلی در دیوار ضلع جنوب شرقی قرار دارد. بر روی سقف بنا و به‌ویژه در ضلع غربی آن درخت انجیر بسیار بزرگی روئیده است. مقبره در وسط آرامگاه قرار گرفته و حدود یک متر از سطح آرامگاه بالاتر است. دور تا دور و روی آنرا با پارچه سبز پوشانده و چند جلد قرآن و کتب ادعیه بر رویش گذاشته‌اند. کف آرامگاه هم موکت است. بیشتر موصوفات ستوده همچنان دیده می‌شود. به جز آنکه در سالهای اخیر، عادت زشت یادگاری‌نویسی را بر روی گچ‌کاری‌ها با زغال انجام داده‌اند و کمتر جای سفید در دیوارهای پایین‌تر از ارفاع دو متر می‌توان یافت. همچنین چندین جای بدنه بنا را به امید یافتن گنج (که این روزها بلای جان آثار تاریخی مازندران شده است) کنده و ویران کرده‌اند. اسف‌بار اینکه در اینگونه موارد، به‌واسطه دستگاه‌های اصطلاحاً گنج‌یاب، جای جایِ دیوار را می‌شکافند تا مگر سکه‌های خیالینی که لابلای آجرها کار شده را بیابند. بلایی که در چند نقطه از دیوارهای آرامگاه شاه‌بالو هم دیده می‌شود. در زیر آجرهایی که به‌عنوان فرش در حیاط کار شده، لوله‌هایی برای هدایت آب باران به بیرون از محوطه (اجتمالاً به جویی که همان نزدیک است) تعبیه شده و روی آن را پوشانده‌اند. حفارها این سیستم فاضلاب و لوله‌کشی و بنابراین کف حیاط را هم ویران کرده‌اند. در اطراف محوطه این آرامگاه نیز چندین نقطه حفاری شده است.

بیرون بنا و در میان همان حیاطی که گفتم حکم کمربند برای بنا دارد، در ضلع شمالی بنای اصلی، یک بنای کوچکتر که شباهتی بسیار به بنای اصلی دارد ساخته‌اند که به آن «دلاک‌خانه» می‌گویند. از این بنا در هنگام مرمت قبری به دست آوردند که مربوط به سده نهم (همان سده‌ای که بنای اصلی را ساختند) بود (ستوده. همان. 346). بعید نیست که همچون الگویی که در جاهای دیگر نیز دیده می‌شود، قبر یکی از خادمان آرامگاه وی و یا مریدانش بوده باشد. این بنای کوچک نیز اکنون در چندین نقطه حفاری و ویران شده است. میزان تخریب دیوار شمالی این بنا در حدی است که احتمال ریزش‌اش دور از ذهن نیست. نهایتاً آنکه بعید می‌دانم اصطلاح دلاک‌خانه را به همان معنای مرسوم (حمام) درباره این بنا به کار برده باشند.

رایانامه نویسنده: [e-mail]

 

پایه‌ها:

رئیس‌السادات، سید حسین (1369)، «شیخ خلیفه»، در فصلنامه مشکات، شماره 28، پاییز، صص: 147-143.

ستوده، منوچهر (2535)، از آستارا تا استرآباد، مجلد سوم: شامل آثار و بناهای تاریخی مازندران غربی، تهران: سلسله انتشارات انجمن آثار ملی.

مرعشی، میر سید ظهیرالدین (1361)، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، تهران: انتشارات شرق.

 

 

ویژه نامه ی «هشتمین سالگرد انسان شناسی و فرهنگ» 
http://www.anthropology.ir/node/21139

 

دوست و همکار گرامی
چنانکه از مطالب و مقالات منتشر شده به وسیله «انسان شناسی و فرهنگ» بهره می برید و انتشار آزاد آنها را مفید می دانید، دقت کنید که برای تداوم کار این سایت و خدمات دیگر مرکز انسان شناسی و فرهنگ، در کنار همکاری علمی،  نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان وجود دارد.
کمک های مالی شما حتی در مبالغ بسیار اندک، می توانند کمک موثری برای ما باشند:

شماره حساب بانک ملی:
0108366716007

 شماره شبا:
 IR37 0170 0000 0010 8366 7160 07

 شماره کارت:
6037991442341222

به نام خانم زهرا غزنویان