نشست ارزیابی جامعه شناسان از بیانیه 75 جامعه شناس درباره انتخابات ریاست جمهوری دهم

تا پیش از انتشار «بیانیه 75 جامعه شناس» در اردیبهشت 1388 در انتقاد از عملکرد فرهنگی و اجتماعی دولت نهم و حمایت از کاندیداتوری میرحسین موسوی، جامعه شناسان ایران در سال های 76 و 84 نیز به انتشار بیانیه هایی به ترتیب در حمایت از محمد خاتمی و هاشمی رفسنجانی منتشر کرده بودند اما آنچه که موجب شد «بیانیه 75 جامعه شناس» در اردیبهشت 88، به «نخستین بیانیه جامعه شناسان ایران در طول 100 سال اخیر» لقب گیرد، تلاش این عده از جامعه شناسان برای گسترش نوعی ادبیات و گفتمان جامعه شناختی در تحلیل مسائل اجتماعی روز بود. چیزی که تا پیش از آن رخ نداده بود. از همین رو به دعوت جمعی از جامعه شناسان دانشگاه تهران، نشست بررسی «بیانیه 75 جامعه شناس» در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد تا جامعه شناسان (اعم از انسان شناسان، متخصصان مطالعات فرهنگی و..) دیدگاه های خود را در این زمینه مطرح کنند. در این نشست که دکتر منوچهر آشتیانی، ناصر فکوهی، خسروخاور، موسوی، شهابی، قانعی راد، سعید معیدفر و خلیلی حضور داشتند، برخی از این جامعه شناسان مانند دکتر نعمت الله فاضلی این بیانیه را «کم ارزش» ارزیابی کردند و اعلام کردند امضاکردن یک بیانیه «کم بهاترین» گزینه ای بود که جامعه شناسان محافظه کار برای اعلام وجود برگزیدند اما برخی دیگر از جامعه شناسان مانند دکتر منوچهر آشتیانی، انتشار این بیانیه را حرکت اجتماعی بزرگ از سوی جامعه شناسان ارزیابی کردند که از این پس قصد دارند سکوت 100 ساله خود را شکسته و شجاعانه در برابر معضلات اجتماعی- سیاسی با تحلیل های جامعه شناسانه ابرازنظر کنند. در این نشست پیش از همه دکتر منوچهر آشتیانی جامعه شناس سرشناس به بیان ارزش های این بیانیه در این برهه از تاریخ معاصر ایران پرداخت. او گفت: «معتقدم این بیانیه از نظر تاریخی و اجتماعی دارای ارزش بالایی است و اگر انقلاب 57 رخ نداده بود، شاید هیچ گاه این بیانیه نیز منتشر نمی شد. این بیانیه نشانگر آن است که جامعه شناسان ما امروز به این بلوغ و آگاهی رسیده اند که از پستوهای دانشگاهی خود بیرون آمده و نسبت به جامعه واکنشی مسوولانه و مستقیم نشان دهند.» او یکی از اهمیت های این بیانیه را «جامعه شناسانه» بودن آن دانست و گفت: «ما در این بیانیه برای نخستین بار می بینیم جامعه شناسان، اپوزیسیون و منتقد صریح عملکرد دولت هستند. در بندبند این بیانیه ما دید تخصصی جامعه شناسانه ای را می بینیم که به تحلیل مشکلات روز جامعه پرداخته است. من شخصاً به حمایت این 75 جامعه شناس از آقای مهندس میرحسین موسوی کاری ندارم و تاکیدم بر تحلیل و تاثیر این بیانیه در چنین موقعیت اجتماعی است.» او ویژگی دیگر این بیانیه را ملی و بین المللی بودن آن دانست و گفت: «مطالعه فرهنگ 3000 ساله مردم ایران نشان می دهد که ما به شدت جهانی و در عین حال ملی بوده ایم. این گرایش در بیانیه 75 جامعه شناس نیز به خوبی دیده می شود.»

او در پایان تاکید کرد: «نباید با فروکش کردن تب انتخابات، چنین واکنش های منتقدانه ای نسبت به عملکرد دولت از سوی جامعه شناسان کمرنگ شود بلکه باید انتشار این بیانیه را نقطه آغازین حرکت جامعه شناسان به عنوان فعالان اجتماعی قلمداد کرد که همواره در صحنه اجتماع حضوری پویا و زنده داشته باشند و فکر نکنند که جامعه شناس تنها باید در کلاس درس تدریس کند.»
دکتر خسروخاور جامعه شناس مدرسه مطالعات عالی علوم اجتماعی فرانسه از دید حرکت اجتماعی به این بیانیه پرداخت و گفت: «در هر جامعه غامضی مانند ایران، همواره افکار متنوعی در حوزه جامعه شناسی وجود دارد که من شخصاً معتقدم این موضوع پدیده ای خوب و قابل تامل است که نشانگر تنوع و تکثر آراست. من شخصاً معتقدم هیچ گاه رخداد خوبی نخواهد بود که تعداد زیادی از جامعه شناسان دارای یک موضع سیاسی باشند مگر در شرایط بحرانی که بحران عمیقی جامعه را تهدید کند و من معتقدم انتشار این بیانیه در چنین وضعیتی رخ داد.»
او به «خود کم بینی» برخی جامعه شناسان ایرانی اشاره کرد و گفت: «در سفرهایم به کشورهای منطقه مانند مصر، آفریقا و ... متوجه شدم جامعه شناسان و روشنفکران ایرانی نسبت به دیگر کشورهای منطقه پیشرو و جلودار هستند اما برای اینکه جامعه شناسان و کنشگرانی پیشرو بمانیم همواره باید فراسوی دشمن زدگی حرکت کنیم. جامعه شناسان ایرانی اگرچه سابقه و فعالیت های درخشانی داشته اند اما تا پیش از انتشار این بیانیه «حرکت اجتماعی» نداشته اند. به همین دلیل تا پیش از این تاثیر اجتماعی اندکی نیز داشته اند اما انتشار این بیانیه نشان داد آنان می توانند و باید منشاء اثر بسیاری در آگاهی اجتماعی عمومی باشند.»
او ویژگی های این بیانیه را سه گانه دانست و اینطور برشمرد: «سه ویژگی عمده این بیانیه از نظر من عبارت است از: 1- فراسوی دشمن زدگی به پدیده های اجتماعی نگاه می کند. 2- به عنوان گروهی از جامعه شناسان مسائل اجتماعی را طرح می کند. 3- خواستار یک حرکت شبه دموکرات در جامعه است.»
دکتر موسوی عضو علی البدل انجمن جامعه شناسی دانشگاه تهران سخنگوی بعدی بود. او گفت: «من معتقد نیستم جامعه شناسان ایرانی تاکنون کنش اجتماعی نداشته اند. نمونه های آن علی شریعتی، آریان پور و احسان طبری بودند که در زمان های خود منشاء حرکت های اجتماعی و سیاسی قابل توجهی بوده اند. هم اکنون نیز جامعه شناسانی چون خانیکی، جلایی پور، رفیع پور، توسلی و حاضری از جمله جامعه شناسانی هستند که همواره مواضع سیاسی و اجتماعی خود را صریحاً اعلام و منشاء اثر بوده اند.
حضور جامعه شناسان ایرانی حتی در حرکت های پارتیزانی و چریکی نیز دیده می شود مثل آنچه که منجر به انقلاب 57 شد. با این حال باید پذیرفت که جامعه شناسان ایرانی از گفتمان نظری تا گفتمان عملی، یک توسعه بطئی و آرام را طی کردند. پس جامعه شناسی در ایران با سه گفتمان شکل گرفت: 1- گفتمان بنیادگرا و انقلابی یا جامعه شناسی ایدئولوژیک. 2- گفتمان اصلاحی که ما هم اکنون در آن قرار داریم و البته هم اکنون گفتمانی ضعیف است. 3- گفتمان پوزیتیو یا علمی محض».
او در مورد نسبت این بیانیه با یکی از این سه گفتمان جامعه شناسانه گفت: «این بیانیه نشان می دهد ما هم اکنون در مرحله جامعه شناسی اصلاحی قرار داریم. جامعه شناسان ایرانی با تجربه نظری و عملی به این جمع بندی رسیده اند آنچه ایران را می تواند تغییر دهد، همین مواضعی است که در این بیانیه مشخص شده است و بیان جامعه شناختی آقای میرحسین موسوی است. می دانیم آقای موسوی همواره خود را دانشجوی جامعه شناسی می داند و از تازه های این علم باخبر است. پس این بیانیه با تحلیل های جامعه شناسانه نشان می دهد از میان کاندیداهای موجود، موسوی انتخاب اصلح است.»
دکتر خلیلی به عنوان سخنران بعدی به نکته دیگری از این بیانیه اشاره کرد: «همواره مساله اصلی این است که واقعیت های علمی چگونه خود را در واقعیت های اجتماعی بروز می دهند. جامعه شناسی شناخت همواره دغدغه این موضوع را داشته است. اگر این موضوع از جامعه شناسی حذف شود، ما همواره با یک موضع بسیار انتزاعی از جامعه شناسی روبه رو خواهیم شد.»
او ادامه داد: «هرگاه علوم اجتماعی نتواند در واقعیت های اجتماعی بروز پیدا کند، واقعیت خود را از دست می دهد. چنانچه علوم اجتماعی تا پیش از انقلاب 57 چنین وضعیتی داشت یعنی جامعه شناسان همواره در تلاش بودند مسائل جامعه شناسی را وارد جامعه کنند. با انقلاب 57 جامعه ما وارد فازی از تامل و بازاندیشی خویشتن شد و در این مرحله بلاتکلیف عمل کرد. نه دیدگاه های خودش را از گذشته طرح می کند و نه درباره حال و آینده نظر می دهد. این مسیر بعد از انقلاب ادامه داشت تا رسید به دوره چهار ساله ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد. دوران آقای احمدی نژاد بیشترین فشار عاطفی را بر ناخودآگاه اجتماعی ایرانیان وارد کرد به حدی که حتی ایرانیان این تجربه فشار را در دوره جنگ و پس از آن هم تجربه نکردند. این دوره جامعه را به تردید درباره چیستی و موقعیت خود کشاند. این فشار موجب شد جامعه شناسان به عنوان خودآگاه جامعه نقش کنشگر را ایفا کنند.»
دکتر سعید معیدفر سخنران بعدی این نشست با تفکیک قائل شدن میان کنش فردی جامعه شناس به عنوان پژوهشگر و مدرس و کنش اجتماعی او به عنوان کنشگر اجتماعی گفت: «باید از خودمان بپرسیم که در تغییرات اجتماعی، کنشگری جمعی بیشتر تاثیر دارد یا فردی؟ من به تاثیر کنشگری اجتماعی اعتقاد دارم.»او سپس به تحلیل اجتماعی دوره چهار ساله ریاست جمهوری احمدی نژاد پرداخت و گفت: «ما در دوره ای قرار داریم که دوره «اعتبار زدایی از تمامی مراجع سنتی و مدرن اعتبار» در جامعه است. حوزه و خانواده مراجع سنتی اعتبار بودند و دانشگاه و روشنفکران منابع مدرن اعتبار، اما این اعتبار زدایی چنان صورت گرفته است که مردم هم اکنون نه برای دانشگاه و مدرسه و خانواده اعتبار قائل هستند و نه حوزه و دولت و روشنفکران. بیانیه 75 جامعه شناس واکنشی بود نسبت به این اعتبار زدایی افراطی.»
دکتر ناصر فکوهی انسان شناس و نایب رئیس انجمن جامعه شناسی ابتدا به این نکته پرداخت که این بیانیه از سوی «انجمن جامعه شناسی صادر نشده است و وقتی این موضوع در انجمن طرح شد، اعضای اصلی انجمن ترجیح دادند موضع شان، بی موضع بودن باشد. در نتیجه تدوین و انتشار این بیانیه به وسیله افراد صورت گرفت. او گفت: «سوال من این است که آیا اساساً علم جامعه شناسی در ایران متولد شده است معتقدم خیر و ما هم اکنون در حال شکل دادن به این علم هستیم زیرا زایش و پایه های تئوریک یک علم با شکل گیری حقیقی آن دو چیز است.» او تاکید کرد: «همانطور که ما هم اکنون در ایران در مرحله ملت سازی و دولت سازی هستیم، در مرحله علوم اجتماعی سازی هستیم.»
او تاکید کرد: «من اعتقاد ندارم وظیفه جامعه شناس بیانیه صادرکردن است همین طور فکر نمی کنم داشتن پوزیشن اجتماعی از سوی جامعه شناس کاری علمی باشد اما این به این معنی هم نیست که جامعه شناس نباید در امور اجتماعی دخالت کند. من اعتقاد دارم در برهه هایی از زمان - مانند امروز- حتی ضروری است جامعه شناسان پوزیشن اجتماعی به خود بگیرند و مواضع سیاسی و اجتماعی خود را صریحاً مطرح کنند. وجود این تیپ از بیانیه ها نشانگر بحران است.»
او گفت: «ارزش این بیانیه به طور مقطعی قابل بررسی است. یک عالم تا جایی می تواند وارد مسائل اجتماعی شود که پوزیشن علمی او زیر سوال نرود البته او می تواند خیلی پا فراتر بگذارد و در امور سیاسی مداخله کند اما قطعاً در آن زمان او بیشتر یک کنشگر سیاسی - اجتماعی است تا یک فرد علمی. او ناچار از انتخاب است زیرا هیچ گاه سیستم علمی نمی تواند با سیستم سیاسی انطباق داشته باشد مگر در شرایط بحرانی. این بیانیه باید ما را سوق دهد به کنش اجتماعی جامعه شناختی و این کنش لزومی ندارد فقط به شکل بیانیه بروز پیدا کند. هرچه بیشتر کنشگران اجتماعی باید در امر سیاسی دخالت کنند و از نوع سیاست نمایندگی حرکت کنند به سمت سیاست مشارکتی.»
او در پایان به روحیه محافظه کاری جامعه شناسان ایرانی اشاره کرد و گفت: «جامعه شناسان ایرانی همواره این ضعف را داشته اند که حتی حاضر نیستند در امور اجتماعی اظهارنظر شفاف کنند چه برسد به امور سیاسی. جامعه شناسان ایرانی بیشتر از اینکه تحت فشار سیستم سیاسی باشند در یک خودسانسوری به سر می برند. اقتصاددانان ایرانی از این لحاظ از جامعه شناسان جلوتر هستند زیرا از چند سال پیش شروع به طرح انتقادات صریح خود نسبت به سیاست های اقتصادی کشور کردند. اگر این بیانیه و وجود چنین جلساتی بتواند خودسانسوری ما را از بین ببرد، ما موفق شده ایم گام موثری برداریم.»
در پایان دکتر نعمت الله فاضلی از دیگر امضاکنندگان این بیانیه، با انتقاد از جامعه جامعه شناسان گفت: «هم اکنون روزنامه نگاران، اقتصاددانان، زنان و دیگر تشکل ها طوری انتقادات خود را نسبت به سیاست های موجود طرح می کنند که به اعتقاد من پیشگام جامعه شناسان هستند و هزینه های گزافی نیز برای تلاش های خود پرداخته اند.
هم اکنون نیز جامعه شناسان تنها با انتشار یک بیانیه که هیچ هزینه ای برایشان ندارد به رفتار محافظه کارانه خود ادامه می دهند. من اعتقاد دارم جامعه شناسان که هم اکنون بی امضا و ناشناخته هستند، باید تلاش در تغییر این فضا کنند اما با واکنش هایی جدی تر.»

این گزارش در روزنامه «سرمایه» 10 خرداد از نشست انجمن جامعه شناسی ایران منتشر شده است.