باستان شناسی حاشیه غربی لوت جنوبی، بم - دارستان

محمد رضا باهو

مقدمه و پیشینه مطالعات باستان شناختی:
     دارستان شمال شرقی ترین مجموعه آبادیهای شهر بم، در فاصله 35 کیلومتری آن و در طول ´42 °58 و عرض ´08 °29 جغرافیایی قرار گرفته و ارتفاع آن از سطح آب های آزاد 730 متر می باشد. به سبب قرارگیری ناحیه دارستان در حوضه جنوب شرقی ایران و به طور کلی در حاشیه کویر لوت (جنوب غربی لوت)، از نظر شرایط محیطی معاصر، بسیار تحت تاثیر آب و هوای خشک کویری قرار دارد. پیش از ورود به بحث، پیرامون پیشینه مطالعات و فعالیت های صورت گرفته در ارتباط با مکان های باستانی این ناحیه خواهم پرداخت.
     در بررسی ها و فعالیت های باستان شناسی اولیه ای –به عبارتی بهتر شناسایی و معرفی مختصر- که پیرامون مکان های باستانی دارستان در دهه های گذشته و سال های اخیر صورت گرفته بود، مطالب چندانی از اهمیت و گستره دارستان به عنوان بستر شکل گیری و تپه های پیش از تاریخی آن ذکر نشده و به گونه ای که اهمیت و ویژگی های بنیادی آن در باستان شناسی ایران و به ویژه در حوضه جنوب شرق آشکار نشده است.
  در این ناحیه، برای نخستین بار، در دهه 50-40 خورشیدی، تل آتشی(محوطه ای متعلق به دوره نوسنگی) بوسیله احمد مستوفی مورد شناسایی قرار گرفت. با وجود شناسایی شدن این مکان، دارستان و تل آتشی به فراموشی سپرده می شود. وی که با حمایت موسسه جغرافیای دانشگاه تهران، شناسایی و مطالعات جغرافیایی لوت را پیگیری می کرد، به دارستان پا می گذارد و همچنان که شهداد و آثار بزرگ باستان شناختی آن منطقه را مورد شناسایی قرار داده بود، از محلی به نام شهر سوخته نام می برد که نام و مکان آن امروزه قابل شناسایی نیست اما به هر روی ایشان به اهمیت و غنای منطقه توجهی خاص داشته و دارستان و آثار آن را در گزارش خود، این گونه توصیف می کند: در جنوب غربی دشت لوت، آخرین آبادی دارستان است. این محل سر راه ارتباطی بم به لوت زنگی احمد و کشیت و شهداد است. در دارستان خرابه قدیمی نیست ولی در چهار کیلومتری غرب این آبادی محلی به نام شهر سوخته است که در اطراف آن تپه های مصنوعی حصاری شکل و تل هایی از سنگ های آتشفشانی درشت که ریشه ی بناها بوده دیده می شود. هیچ بررسی در این ناحیه انجام نشده و به یقین تفحصات باستان شناسی نتایج نیکویی خواهد داشت، زیرا در لابه لای زمین های کویری و ماسه های شکافته بوسیله باد، تکه های کوچک ذغال چوب و پارچه سوخته و پوسیده یافت می شود و در رویه ی زمین استخوان انسان و حیوان به طور پراکنده و تکه هایی از مرمر تراشیده و شکسته که ظرف آبخوری بوده اند، ملاحظه گردید. تکه سنگ تراشیده برای پاشنه در و ظروف سنگی شبیه به هاون و خاک قرمز پخته و سوخته مانند بدنه یا کف کوره نمایان بود، به ظاهر در دارستان هم یک محل پیش از تاریخ سر راه ارتباطی یا مهاجرتی اقوام دنیای قدیم وجود داشته است (مستوفی،25:1351).
     پس از این اشاره کلی که از آثار ناحیه دارستان توسط مستوفی ارایه می گردد، همچنان بحث فعالیت علمی باستان شناسی به دلایل نامعلوم رها می شود. پس از زلزله دلخراش دی ماه سال 1382 خورشیدی، بار دیگر دکتر شهریار عدل پا به این ناحیه گذاشته و این بار نه به صرف بازدید و توصیف، بلکه برای ثبت تل آتشی در چشم انداز فرهنگی شهرستان بم و همچنین معرفی جهانی، اقدام به تهیه پرونده ثبتی این تپه می کند.
     پس از ثبت تل آتشی، همچنان فعالیت باستان شناختی چندان خاصی تا سال 1387 در دارستان صورت نمی گیرد. در این سال هیاتی باستان شناسی به سرپرستی عمران گاراژیان پس از بازدید های اولیه، اقدام به بازدید و شناسایی مکان پیش از تاریخی در ناحیه دارستان کرده و در چهار تپه این ناحیه که به طور متوالی متعلق به دوره های نوسنگی بی سفال تا عصر مفرغ هستند، نمونه برداری روشمند انجام داده و در دو مکان تل آتشی و تپه ای متعلق به دوره مس-سنگی و مفرغ گمانه لایه نگاری حفر می نماید.
     تا کنون تنها کاوش(گمانه زنی به منظور لایه نگاری) در دارستان، توسط هیات ذکر شده، صورت گرفته است. به هر روی تنوع گاهنگاری، تعدد تپه های پیش از تاریخی و با اهمیت تر از همه، وجود دوره نوسنگی بی سفال در بستر جنوب شرقی ایران با توالی بدون انقطاع در گاهنگاری، منطقه کویری دارستان را به عنوان یک ناحیه ویژه در باستان شناسی ایران مطرح می کند، جایی که کمتر باستان شناسی، انتظار کشف آثار دوره های گوناگون را در این بستر کویری دارد. با توجه به این مقدمه کوتاه و اولیه که از دارستان و فعالیت های صورت گرفته در آن ارایه شد، در ادامه مبحثی مختصر پیرامون شرایط زیستی و محیطی منقطه جنوب شرق و ناحیه دارستان و نیز مسایل باستان شناسی آن خواهیم داشت.
بافتار طبیعی و داده های باستان شناختی:
     موقعیت ریاضی و طبیعی ایران و حضور آن در کمربند بیابانی نیمکره ی شمالی، خود بیانگر بیابانی بودن محیط جغرافیایی آن است؛ به گونه ای که در حدود ¼ وسعت آن را مناطق بیابانی تشکیل می دهند (زمردیان؛ 85: 137). حال با توجه به این ویژگی کشور، بیابان های ایران را از نظر موقعیت مکانی می توان به دو گروه عمده تفکیک نمود: 1-بیابان های ساحلی و 2-بیابان های داخلی که درون فلات (مرکز، شرق و جنوب شرق) و چاله های بسته ی مستقل یا نیمه مستقل پراکنده شده اند. همین موقعیت که ناشی از محصور بودن در میان کوه های بلند پیرامونی می باشد، مانع ورود رطوبت و موجب تشدید خشکی در بیابان های داخلی شده است (همان: 139).
     کویر لوت نیز یکی از این بیابان ها و کویر های خشک درونی در شرق فلات ایران می باشد که عرض آن در حدود 200 کیلومتر و طولش در حدود 300 کیلومتر است. این گودی در مغرب به وسیله سلسله کوه های کرمان (با 4000 متر بلندی) و در مشرق به وسیلۀ پستی بلندی های کم ارتفاع تری که تا افغانستان و پاکستان ادامه دارند، محصور شده است.
     مرز تقریبی کویر لوت در شمال نیز به وسیله ی ناهمواری های آتشفشانی که اساساً مربوط به دوره ی ائوسن بوده، معلوم می گردد و در جنوب، به وسیلۀ سدی کوهستانی که بلند ترین قسمت آن کوه بزمان (آتشفشانی به ارتفاع 3490 متر) می باشد، احاطه شده و شامل محوری از سنگ های بلورین و یک ردیف آتشفشانی ائوسن و سه مجموعه آتشفشانی دوران چهارم است (محمودی؛ 50: 39).
 در لوت (حوضه آبریز لوت) رودهای بسیاری وجود دارد که جهت حرکت آب آنها از اطراف به سوی مرکز لوت است، تا اندازه ای همه این رودها، بیشتر خشک و بدون آب هستند و شاید هم تنها برای مدتی کوتاهی از سال در آنها آب جاری می شود (کردوانی؛ 4:49).
     در استان کرمان که بخش گسترده ای از کویر لوت را شامل می گردد، چندین حوضه ی آبریز وجود دارد که خود کویر لوت نیز یکی از این حوضه هاست. این حوضه زیر مجموعه حوضه آبریز ایران مرکزی می باشد؛ حوضه ی آبریز کویر لوت با مساحت 69657 کیلومتر مربع شامل زیر حوضه های گلباف، شهداد، راور، بم- نرماشیر، و راین-ساردوئیه می شود. رودخانه های اصلی حوضۀ یاد شده عبارتند از: آب باریک، بنا، تهرود (پشت رود)، چیدان (گارچیدان)، حوری، خانه مرغزار، دهن درودی، سربند (نساء) شترکش، شور آب، شور شهداد، شیرین رود، گوک، میان رود (فرهنگ جغرافیایی استان کرمان؛ 82: چهار). همانطور که ملاحظه می شود، رودخانه تهرود (پشت رود) که در دشت دارستان جاری است، یکی از رودخانه های اصلی حوضه آبریز کویر لوت می باشد.
     رودخانه ی تهرود با طول تقریبی 190 کیلومتر و شیب متوسط 4/1% از چشمه سارهای بخش شمالی کوهستان جبال بارز واقع در روستای دره گورگی متعلق به دهستان ساردوئیه از شهرستان جیرفت، در 50 کیلومتری شمال باختری جیرفت به نام رودخانه سیف آباد سرچشمه می گیرد و رو به سوی شمال باختری روان می شود و پس از عبور از روستاهای فراش و قلاتو و تیر گری با ریزابه های چندی که از کوهستان های بهر آسمان سرازیر شده اند، مخلوط می شوند و از کنار روستای دایلی می گذرد و به دهستان حسین آباد از شهرستان بم وارد می گردد. این رودخانه پس از عبور از از کنار روستای پشت رود به رودخانه پشت رود تغییر نام داده و وارد دهستان بروات می شود. در این دهستان روستای کورک، محمد آباد و ده زرگر و قلعه بالایی و علی آباد را سیراب می کند (جعفری؛76: 139).
     پشت رود پس از گذر از دارستان به سوی شرق و شمال شرق متمایل شده و به لوت زنگی احمد می رسد؛ وضع آبراهه ها در لوت زنگی احمد مانند سایر مناطق دشت لوت، بسیار نا منظم و در هم است. از منتهی الیه شمال شرقی مخروطه افکنه های شبکۀ جنوبی، مسیل هایی منشعب می شوند که بستر خود را در دشت مشرف به چاله های شرقی لوت زنگی احمد به طور عمیق حفر نموده و دره های آبداری را به وجود آورده اند. آب این دره ها کم، شور و تلخ است، ولی همه جا در درون بستر بوته های گز و نی فراوان است و در انتهای دره ها و مجاور چاله های شرقی، بستر دوباره خشک می شود(محمودی؛ 49: 81).
     با این توصیف اولیه و کلی که از شرایط زیستی کویر لوت و نقش آشکارای پشت رود در تامین آب این ناحیه به عنوان تنها منبع آب سطحی در سراسر منطقه ارائه شد، اهمیت صد چندان رودخانه پشت رود، به دلیل پراکندگی و تراکم تپه های پیش از تاریخی در پیرامون آن است به طوری که همگی استقرار های دشت دارستان در اطراف بستر رود خانه شکل گرفته و در نهایت دچار فروپاشی شده اند.
     با کمی تامل در پراکندگی تپه ها، می توان بر اساس چشم انداز فرهنگی و طبیعی دست به تفکیک معنا داری در پراکنش محوطه ها زد، به طوری که در برخی محل ها از بستر پشت رود که در مقایسه با مناطق دیگر بیشتر به آبگیری گسترده و پهن با ژرفای کم شبیه است تا بستر رود، با بالاترین اندازه از مکان های دورۀ نوسنگی بی سفال روبرو هستیم؛ در غرب تل آتشی تعدادی تپه متعلق به دوره های نوسنگی بی سفال قرار دارد که با تل آتشی منظومه ای به لحاظ گاهنگاری و فضایی تشکیل می دهند، ویژگی های این ناحیه، فاصله ی کمابیش بالای استقرار با بستر اصلی رود، شکل گیری بر روی زمین و سطح، به همراه آبراهه های فرعی از بستر اصلی رود و نزدیکی به رشته کوه های جنوبی و در نتیجه بالاتر بودن سطح زمین است. مکان های دوره نوسنگی بی سفال در این ناحیه ارتفاعی بین دو تا هشت متر دارند، پراکندگی آثار و ابزارهای سنگی در همۀ سطح نمایان و قابل مشاهده است، ارتفاع تپه ها به همراه گستره ی پراکنش اثر بر سطح، شکل کمابیش پهنی (و بیشتر گسترش یافته در سطح) به استقرار ها داده و بی گمان این مکان های دوره ی نوسنگی هم محل مسکونی و هم محل فعالیت های کارگاهی مانند ابزار سازی که عمده صنعت این دوره می باشد، بوده است(( Garazhian 2009.
     در امتداد بستر حاشیه ی پشت رود و از تل آتشی رو به سوی غرب، درست در ناحیه ای که ماندر پشت رود به سوی ارتفاعات جنوبی متمایل می گردد، تپه هایی قرار دارند که از لحاظ گاهنگاری به دوره های نوسنگی با سفال و اوایل مس-سنگی تعلق دارند؛ این تپه ها ، همانندی هایی با ناحیه ی شرقی دارند، اما فاصله با بستر رودخانه کمتر شده و از آبراهه ها خبری نیست، در اینجا مکان ها به دوره های با سفال وارد گردیده و اندکی تخصص گرایی در آنها دیده می شود. در محل های نوسنگی با سفال دارستان، پراکنش سفال و ابزار با تراکم بسیار بالایی شناسایی گردید.
     در اطراف شاخۀ شمالی پشت رود که بستر رودخانه ژرف تر از دیگر نواحی می باشد، استقرار هایی شکل گرفته اند که بیشتر متعلق به دوره ی مفرغ هستند، این استقرار ها بر روی پشته های طبیعی ایجاد شده و پایه برخی از این تپه ها درست در میان بستر رودخانه قرار دارد، آب اطراف این سکو ها و یا پایه ها را در طول زمان شستشو داده به گونه ای که هستۀ طبیعی قابل تشخیص است، بر روی این سکوها داده های فرهنگی انسانی به وفور یافت می شود.
    در امتداد رودخانه این تپه ها به پیروی از تغییر جهت بستر و نیز شدت جریان آب گسترده و پراکنده گردیده اند، از حاشیۀ بستر رودخانه تا رشته کوهی که در شمال این دشت قرار دارد، در چشم انداز گستردۀ شمالی این فاصله به راحتی می توان گفت که هیچ گونه استقراری وجود ندارد، زیرا آب در این ناحیه جریان ندارد و زمین کمابیش همواری است که به گمان به دلیل شیب دار و مرتفع بودن نسبت به بستر رود و بخش جنوبی حاشیه ی پشت رود و در نتیجه عاری از آب سطحی بودن، به احتمال بسیار پوششی گیاهی دایم و متراکمی در دوران پیش از تاریخ برای جلب جمعیت های حیوانی جهت تغذیه و نیز انسانی برای بهره برداری های گوناگون نداشته و در نهایت می توان آن محل ها را به عنوان زمین های حاشیه ای و بی کاربری خاص در نظر گرفت که جاذب جوامع انسانی نیستند.
    همانطور که گفته شد توالی استقرار های این بخش از دارستان به دوره مفرغ تعلق دارد؛ این استقرار ها از ابعادهای گوناگون یک تا پنج هکتار تشکیل شده اند و در گروه های دو تا پنج یا هفت تایی شکل گرفته و فاصله چندان زیادی با هم ندارند، بر اساس داده های باستان شناسی، سطح تخصص گرایی در هر از تپه ها به تنهایی و نیز هر یک از مجموعه ها بسیار بالاست. در برخی از تپه ها بقایای کوره های سفال پزی در سطح نمایان بوده و به همراه آنها نیز سفال جوش شده و تکه های گل سخت که به گمان از اجزای بدنۀ کوره ها هستند با لکه های خاک حرارت دیده مشاهده می شود. پراکندگی داده های سفالی در سطح بسیار بالا می باشد، برخی از تپه های این مجموعه ها توالی دوره های مس- سنگ و مفرغ را با هم داشته و برخی نیز تک دوره ای هستند، در هر منظومه تپه ها به لحاظ فضایی و گاهنگاری با هم ارتباط دارند.
     در هر منظومه، بخش بیشتر داده های باستان شناسی شامل بقایای فعالیت های صنعتی می شود؛ این داده ها از هر تپه به تپه ای دیگر متفاوت است، به گونه ای که می توان برای هر یک از مکان ها کاربردی خاص قایل شد. در مجموع هر تپه برای فعالیتی خاص در نظر گرفته شده است؛ برخی از تپه ها کارگاه سفال پزی، برخی محل تولید ظروف سنگی و برخی دیگر دارای داده های قالب های سفالی سیاه رنگی (به گمان سوخته) بودند و در برخی تپه ها نیز سرباره های کوره های فلزگری به اندازه ی بالایی در سطح نمایان بود.
    با دیدگاهی کل نگر، از ویژگی های بارز تپه های ناحیه دارستان در هر دوره ای، می توان به پراکندگی و وجود فراوان سنگ و قلوه سنگ بر رویه تپه ها اشاره کرد که این مساله با توجه به وجود یک سری ناهمواری های کوهستانی در شمال و جنوب دشت دارستان و هچنین عبور پشت رود از مناطق سنگلاخی در سطح دشت  توجیه نمود.
     پراکندگی محوطه های دشت دارستان به طور کلی از مسیل پشت رود پیروی می کند، پس از بررسی های بخش های گوناگون دشت، در هر نقطه ای که رود در جریان است و بستری از آبراهه های آن آشکار بود، می توان حضور مکانی باستانی را انتظار داشت.
     بر اساس شاخابه های متعدد پشت رود و طرز قرار گیری بستر در رویه ی دشت، مانند ژرفای بستر، رسوب رود و شدت جریان آب، در کنار مسیر رود محوطه های خاصی متعلق به یک برهه و دوره زمانی شکل گرفته است. در بحث کوتاه پیرامون  ناحیه ی شمالی دشت گفته شد که پس از بستر پشت رود که محوطه های دوره ی مفرغ در آن ناحیه قرار دارند، به سبب ارتفاع کمابیش بیشتر نسبت به بستر رود، آب به هیچ عنوان در آن در این زمین ها در جریان نیست، این بخش از دشت که تا اندازه ی بسیاری مسطح بوده، می توان گفت که هیچ مکان پیش از تاریخی در آن وجود ندارد، به عبارتی بی آبی آن، فقدان استقرار را در پی داشته است؛ این چنین وضعیتی در دیگر ناحیه ها نیز وجود دارد. پس می توان گفت که وابستگی به منابع اصلی آب دشت که همان پشت رود بوده، بسیار بالاست. این وابستگی، شکل گیری همه ی مکان های باستانی را در محدوده ی رود به دنبال داشته است. البته این ویژگی در سراسر محوطه ها و استقرارهای باستانی جنوب شرق ایران عمومیت دارد، در این بخش جغرافیایی بزرگ از کشور ایران، به دلیل ماهیت کمابیش خشک و کمبود منابع آبی در مناطق گوناگون آن، شکل گیری استقرار های باستانی در محل های خاصی صورت گرفته است، در مقیاس کوچکتر نیز می توان گفت که در همان محل های پر آب نیز، استقرار ها به طرز شگفتی به منابع آبی نزدیک و وابسته هستند و از الگویی خطی پیروی می کنند. به بیانی دیگر، همه ی محوطه ها در طول رودخانه شکل گرفته و پراکنده اند.
     در دارستان نیز الگوی استقراری محوطه ها، الگویی خطی(در زمانی) است و از مسیل و بستر رودخانه پیروی می کند، گستردگی دشت و همچنین مناطق پرامونی بسیار بالاست، اما تنها محل هایی دارای استقرار هستند که حتی امروزه با وجود خشکسالی، در فصل های سرد و سال های پر باران، آب در جریان است و به فاصله ی یک تا دو کیلومتر از آب، پراکندگی استقرار ها به پایان می رسد. البته شایان گفتن است که به گمان در دوره ی پیش از تاریخ چشم انداز جغرافیایی این بخش از دشت شرایط مناسب را برای جلب جوامع انسانی دارا بوده است.
سخن پایانی:
     در پایان با توجه به مطالب پیشین، یاد آوری این نکته خالی از فایده نیست که بستر شکل گیری و فروپاشی محوطه های شناسایی شده یکی از بزرگترین کویرهای کشور و حتا جهان می باشد. جایی که امروزه با پیشرفت تکنولوژیکی در همه زمینه ها در آنجا نشانه های اندکی از حیات انسان معاصر قابل شناسایی و درک است، اما این مساله نبایستی در عدم مطالعات و پژوهش های میدانی توسط باستان شناسان دخالت داشته و منجر به نادیده گرفتن بخش بزرگی از مناطقی بشود که احتمال حضور داده های باستانی در آنجا وجود دارد.
    این پژوهش بوسیله پروژه نجات بخشی میراث فرهنگی بم تامین اعتبار و به اجرا درآمده که از آنها سپاسگزارم. در اینجا لازم می بینم که از آقای دکتر عمران گاراژیان، سرپرست هیات باستان شناسی دارستان، بابت راهنمایی های ارزنده و همچنین اجازه ایشان برای درج این نوشته در مجله انسان شناسی و فرهنگ سپاسگزاری نمایم. در ضمن مسولیت صحت مطالب بر عهده نگارنده می باشد.

منابع:
ویژگی های استان کرمان از دیدگاه تقسیمات کشوری و جمعیتی سال 1385، معاونت برنامه ریزی استانداری کرمان، دفتر کل آمار اطلاعات، کنترل و نظارت عالی: محمد جلال مآب
جعفری عباس، گیتا شناسی ایران، رود ها و رودخانه های ایران، جلد دوم، چاپ اول، فروردین 1376.
مستوفی احمد، شهداد و جغرافیای تاریخی دشت لوت، گزارش های جغرافیایی، نشریه ی شماره ی هشت، طرح پژوهشی لوت، دانشگاه تهران، موسسه جغرافیا، 1351.
زمردیان، محمد جعفر، ژئومورفولوژی ایران-فرایند های اقلیمی و دینامیکی درونی، جلد دوم، چاپ سوم، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، 1385.
محمودی، فرج الله، چند گفتار درباره ی مسایل طبیعی دشت لوت، گزارش های جغرافیایی، نشریه ی شماره ی هفت، طرح پژوهشی لوت، دانشگاه تهران، موسسه ی جغرافیا، 1350.
محمودی، فرج الله، شبکه ی آب های روان دشت لوت، گزارش های جغرافیایی، نشریه ی شماره ی سه، طرح پژوهشی لوت، دانشگاه تهران، موسسه ی جغرافیا، 1349.
کردوانی، پرویز، نمونه هایی از خاک های لوت زنگی احمد، گزارش های جغرافیایی، نشریه ی شماره ی سه، طرح پژوهشی لوت، دانشگاه تهران، موسسه ی جغرافیا، 1349.
-  Garazhian,O., 2009, Darestan: a group of Pre-Pottery Neolithic (PPN) sites in south-eastern Iran, Antiquity Vol 83 Issue 319

برای مشاهده تصاویر در زیر کلیک کنید :

 

 

کارشناس ارشد باستان شناسی، [e-mail]