فتشیسم یا چشم چرانی در سینما

چشم چرانی یعنی تماشای فعالیت های دیگران، در حالی که آنها مطلع نیستند. این نگاه در واقع نامشروع است یا به طور ضمنی تلویحات انجام عملی نامشروع و غیرقابل قبول را با خود دارد.

چشم چرانی در سینما

ما پول می دهیم و به تماشای فیلم می رویم، اما وقتی در برابر پرده سینما نشستیم، در واقع در جایگاه یک چشم چران نشسته ایم، سوبژه تماشاگر بر صحنه سینما اعمال و رفتار دیگران را تماشا می کند، که خود از آن که کسانی به تماشایشان نشسته اند بی اطلاع اند. از یافتن چنین جایگاهی است که لذت می بریم (لذتی که اصطلاحا لذت تماشاگری جنسی نامیده شده است).

با این همه، چشم چرانی محدود به بیننده نیست، دوربین نخست فیلم را گرفته است، پس به نوعی تماشاگر جنسی چشم چران است. اغلب یکی از شخصیت های داخل فیلم نیز در جایگاه یک چشم چران قرار داده می شود. فیلم های آلفرد هیچکاک از این جهت قابل ذکرند. (برای مثال پنجره عقبی (1954) و روح (1960). چشم چران (مایکل پاول،1960) فیلمی است که به گونه ای در خور توجه به برجسته سازی مفهوم پیچیده تماشاگر جنسی پرداخته است.

صحنه ای از فیلم پنجره عقبی اثر آلفرد هیچکاک

فتشیسم چیست؟

فتشیسم یعنی توجه بیش از حد به اعضای بدن، بخصوص بدن زن. باین ترتیب در فیلم ها معمولا توجه دوربین به زنان جلب می شود و از این طریق اعضای بدن زن در کانون توجه قرار می گیرند. رمزگان لباس نیز می تواند به نوعی فتشیسم تلقی شود. زنی ممکن است لباسی نازک و چسبان بپوشد و دیگری کفش هایی پاشنه بلند به پا کند و ناخن ها را لاک قرمز تند بزند. (بخصوص اگر فیلم رنگی باشد)

خواستگاه غریزی چشم چرانی و فتشیسم

در روانکاوی چشم چرانی و فتشیسم دو راهبرند که مردان در پیش می گیرند تا با ترسشان از تمایز جنسی (بین خود و زنان) و ترسشان از اختگی که مرد گمان می کند نتیجه آن تمایز است مقابله کنند. بنابراین مرد با در پیش گرفتن راهبرد نخست، نگاهش را به زن خیره می کند و با چشم چرانی جنسیتش را می نگرد. زن ابژه نگاه او (مرد) است و باین ترتیب مرد زن را در دامنه نگاه خود (درخود) جای می دهد. زن به مثابه ابژه نگاه مرد، قرار گرفته در حوزه نگاه و مراقبت او، معنا می یابد.

چشم چرانی در غایت خود ممکن است به رفتاری آزارگرانه – آزارخواهانه بیانجامد. مرد زن را تماشا می کند، هرچند، زن نمی تواند نگاه او را بازگرداند. (زیرا این مرد است که بر نگاه و بنابراین بر زن نقش کنشگری و عاملیت دارد.) به ظاهر زن قربانی مرد است و مرد موجودی بالقوه آزارگر است که می تواند با خشونت به زن حمله کند وحتی اور را بکشد. بیشتر فیلم های حادثه ای و فیلم نُوار برای ایجاد حالت تعلیق متکی بر همین آزارگری – آزارخواهی اند. روح نمونه خوبی است و درخشش (استنلی کوبریک) نیز از نمونه های متاخر این گونه فیلم است.

جک نیکلسون در فیلم درخشش اثر استنلی کوبریک

فتشیسم راهبردی است برای انکار تمایز. این راهبرد از طریق تجزیه بدن و تمرکز فزون از حد بر قسمتی از بدن (یا تکه ای لباس) که از کل جدا شده است، تحقق می یابد.

هدف از این تمرکز فزون از حد، برای درک غایی آن قسمت از بدن است. زن و صورت مونث این بار از طریق انکار تمایز مهار می شود. مارلنه دیتریش بخصوص در فیلم های اشترنبرگ فتیش شده بود، یعنی هیبت زنی مردانه به خود گرفته بود. در فیلم های جدیدتر، در بسیاری از نقش هایی که به کاتلین ترنر و ترزا راسل داده شده، آن ها ناخن هایی به شکل اغراق آمیز لاک زده دارند و موهایشان بسیار بلند است و صدای بمشان فقط بر شدت تاثیر می افزاید.

 

سوازن هیوارد / ترجمه فرزان سجودی